Қазақтың үйлену салты: өткені мен бүгіні жайлы

Бала ер жетіп, қыз балиғатқа толған шақта әрбір ата-ана «ұлын ұяға, қызын қияға қондыруы» парыз. Қазақта «балиғат» деп 13-ке толған қыз баланың жасын атайды. Ал, осы жастағы ұл баланы «ер жетті» деп атайды. Қазіргі кезде қолданылып жүрген «кәмелетке толу» ұғымы жасөспірімдік шақтың соңы болатын 16-17 жасты белгілейді. Халық түсінігі бойынша жастарды неғұрлым ерте үйлендірсе, жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпағы көп, дені сау, мықты болып қалыптасады деген. 13 жастан асқан соң, ісләмның шариғат ережелері бойынша адам пенделік істерге барып, күнәһарлық жасай бастайды деп танылады. Сондықтан, қыз баланы 13-14 жасында, ұл баланы 14-15 жасында үйлендіретін болған. Үйлену салтының осы аталған дәстүрлі бітімі негізінен ХХ ғасырдың орта шеніне дейін Қазақстанның әр жерінде және шет елде тұратын қазақтар арасында некен-саяқ сақталып келді. ХХ ғасырдың соңғы ширегіне дейін жастар 20-25 жас аралығында үйленіп тұрмыс құратын болып келсе, соңғы ондаған жылдар ішінде некелесу 28-30 жасқа дейін ұзарып келе жатқаны байқалуда.

Ілкі замандардан бері қазақтар, бергісі ауыл-аймақ шет-шекарасының тыныштығы, арғысы хандық немесе мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында көрші ру-тайпалар немесе мемлекеттермен туыстық, меймандостық қатынас орнатуға талпынған. Ондайда, «үйірі басқаны ноқта қосады, атасы басқаны неке қосады» және «ұлыңды ұрымға, қызыңды қырымға» деген бойынша неғұрлым алыс жерден қыз алып, қыз берісуді жөн санаған. Оның өзіндік мәні тым тереңде жатады. Ең әуелі, қазақ өз арасында кем дегенде жеті ата араламаған ру ішінде бір-бірінен қыз алысып, қыз берісуге тыйым салуы негізінде қан тазалығы мен осы арқылы ақыл-есі, дені сау ұрпақ өрбіту қамынан туындаған салт қалыптастырған. Сондықтан, шалғай жерлерде туып-өскендердің өзара некелесуінен туған балалардың дені сау, мықты болып өсетінін де қазақ о баста санаға әбден сіңіріп, бұлжымас қағидаға айналдырған. Сондай-ақ, «жер айырылса шым бітейді, ел айырылса қыз бітейді» сөзі айтып тұрғанындай, арада туған түрлі кикілжіңдер түбінде қыз алысып, қыз берісу арқылы шешіліп, мамыражай қалыпқа келуі сияқты жәйттерден қоғамдық өмірде некенің және өмірге ұрпақ әкелуші болашақ ана, қыздың аса зор маңызға ие екендігін байқау қиын емес. Тарих қойнауында осындай жәйттердің көптеп саналатындығынан оқырман қауым хабардар болар деп сенеміз, әрі оларды келтіру арнайы мақаланың да жүгі.

Үйлену салты негізінен құдалық, үйленуге дайындықтар, той және тойдан кейінгі әдет-ғұрыптар сияқты циклдерден құралады. Жалпы алғанда, жекелеген детальдардың өзгерістерге ұшырауын есептемегенде, үйлену салтының сыртқы, дәстүрлі бітімі сақталды деп айтуға болады. Ол өзгерістер мен жаңарулар төменде әр мәселелерге тоқталған тұста өз ретімен аталып отырмақ.

Екі жастың бас қосып, отбасын құруы ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша құдаласудан басталады. Қазақтар , әдетте, «тең-теңімен, тезек қабымен» деген қағида бойынша ежелден сыйласатын, аралас-біліс, әлеуметтік деңгейі өзімен шамалас адамдармен құдаласатын болған. Қазақта құда болудың бірнеше түрі болған. Осындай т.б. жағдайларға байланысты құдалықтың «бел құда», «бесік құда» және «қарсы құда» деген негізгі түрлері қалыптасқан.

Бел құда. Өзара таныс-біліс, дос-жаран адамдардың әйелдері бірдей құрсақ көтеріп жүрген болса, ондай адамдар алдын-ала уағдаласатын болған. Яғни, бірінен ұл, бірінен қыз туса достар бел құда атанатын болған. Ал, бірыңғай қыз немесе ұл туса, әке-шешелерінің достығын жалғастырып, жолын бөлісетін болған. Мұны қазақтар «қарғыбау» дейді.

Бесік құда. Балалары бесікте жатқанда кейбір ниеттес адамдардың құдаласуын «бесік құда» деп атайды. Бұлайша құдаласу орташа дәулетті адамдар арасында болып, берілетін қалыңмал мөлшері әдеттегіден едәуір төмен және қалыңмалды ерте бастан-ақ, ақырындап төлеп отырған. Құдаласудың бұл түрі күні бүгінге дейін сақталған деуге боларлық.

Қарсы құда. Бір-бірімен өзара қыз алысып, қыз беріскен қат-қабат құдаларды атаса, қарсы құдалықтың тағы бір түрі – қыз алған жақ қыздың қалыңмалын төлеуге шамасы келмесе, қалыңмал орнына өз жағынан бір қыз берген.

1960-жылдардан бастап үйленіп, тұрмыс құру көбіне жастардың өз қалауларымен жүзеге асырылды. Сондықтан, өз еркімен бас қосуына байланысты болатын құдалық түрі халық арасында «құдай қосқан құда» деп атала бастады. Бұлайша үйленудің өзі екі түрлі болды. І) Құдаласу жолы бойынша жасалып, алдымен қалыңдық жағының «ұзату тойы», одан кейінгі «үйлену тойы» немесе «келін түсіру тойымен» жалғасатын үйлену салты. ІІ) Белгілі себептерге байланысты туындаған «алып қашу» немесе «қашып кету» арқылы үйлену салты. Бұл салт негізінен екі жақты көптеген салмақтан құтқарудан туындаған деуге негіз бар. Ол шындығында қызды күшпен алып қашу емес, келісілген жағдайда атқарылатын шара. Мұндайда, жігіт жағы қызды кіргізіп алған соң, құдалар ауылына «аяққа жығылып, кешірім сұрап, рұқсатын алуға» 2-3 адам «хабаршы» келеді. Үйленудің бұл түрі кейде ата-ананың, әсіресе, қыз жағының екі жастың үйленуіне қарсы болған жағдайында да жасалады. Алайда, екі жастың ниетін біле тұрса да құдаласудың бірқанша ырым-кәделерінен азат болу мақсатында ата-ананың осындай жолға баратыны кездеседі. Қыздың кетіп қалуының ерікті немесе еріксіз түрде болғандығын білу үшін қыз жағынан «қуғыншы» келеді. Ол көбінесе қыздың жеңгелері болып келеді. Мұндайда көбіне екі жақтың өзара тіл табысып, мәмілеге келуімен аяқталып жатады. Алып қашу алдын-ала қарастырылған болса, үйлену тойы сол күні атқарылып кетіп те жатады. Ал, дайындық болмаған жағдайда бірнеше күннен кейін де той жасалады.

Алдын-ала құдаласу болмаған жағдайда, жігіт пен қыздың көңіл табысуы негізінде жеңгелері арқылы сөз салып жүріп, уәделескен уақытта қыз айттыру, құда түсу ісіне кіріседі.

Жоғарыда аталған құдалық түрлерінен басқа жігіттің қыз, жар таңдап ел аралайтыны бар. Оның айқын мысалы ретінде «Қыз Жібек» дастанында Төлегеннің жар таңдауын атауға болады. Осындай таңдалған қызға құда түсуге келетін тосын құдалық түрі де бар. Құдалықтың басы – жайшылықта айттыру немесе құдандалық сөйлесумен басталса, кейде ұзақтан келетін бейтаныстардың құдалық жорасын тұспалдай білдіретін «біз шаншу» деп аталатын ғұрыппен де басталып жатады. Ондайда, «қонбайтын қонақ түсте келеді, қонатын қонақ кеште келеді» деген жосықты бұзып, түсте келген мұндай қонақтар ешкіммен ашылып сөйлеспей, аттарының ер-тоқымын бір жерге жиып қойып, түскі асын ішкен соң да кетпей жатып алады… Үй иесі қонақасына кешке мал сойып, бағып, күтеді. Келгендер көбіне шалдар болып, ертеңінде «сиыр түсте» үн-түнсіз аттанып кетеді. Қонақтар кетісімен үйдегілер бұл сырдың жұмбағын шешкілері келіп, жапа-тармағай сырмақ қағуға кіріседі. Сол кезде сырмаққа шаншылған бізді көреді. Бұл – ұл ер жетті, қыз бой жетті, хасқұлақ бала бізде бар, хаса сұлу сізде бар, жекжат болайық дегені. Араға көп уақыт салмай, қыз жағы қайрақ сұратып кісі салмаса, әлгі шалдар және келіп құда түседі. Бұл жерде бар гәп – бізде. Біз – қазақта көбінесе ерлер қолданатын сайман. Ал, наным-сенімдік тұрғыдан оның нышандық (символика) мәні – ер адамның өсіп-өну, өрбу мен күш-қуатын меңзейтін астары бар. Қыздардікі ине. Ол да әйел затының ісмер, шебер, ине сияқты епті болуын меңзейді. Сонда шалдардың сырмаққа біз шаншып кетуі – бізде ұл бар еді, ол осы шаңыраққа да ұл болса қалай қарайсыздар деген емеуіріні. Құдалықтың осы аталған және басқа түрлерінің келесі сатысы жігіт жағынан бірнеше әйелдің (әдетте, жігіттің жеңгелері) келіп, сыбағалы асын жеп, түстеніп, сөз салып, құдалар жағының ауанын барлап қайту. Ертеректе мұндай адамдарды «тілші» деп те атаған.

Құдалықтың баянды болуы көп жағдайда қыз айттыратын жаушыға байланысты. Жаушы жөн-жосықты білетін, тіл-ауызды, әзілге жүйрік адам болуы тиіс. Жаушылар сырт белгісімен-ақ көзге бірден ерекшеленіп тұрады. Қызыл (бурыл) ат мінген, сәнді, жеңіл киінген, шалбардың бір балағын етік қонышына салып, келесі балағын шығарып киген жаушы қыз үйінің төрінен бірақ шығады. Қызын беруді ұйғарған болса мал сойылып, құрмет көрсетіледі. Сыбағалы табақ тартылып, ас ішіліп болған соң келген жаушы сөз алып, – «…Сізде бір лашын, бізде бір сұңқар бар. Сол лашынды сұңқарыма ілдірейін деп едім» дегендей ниетін тұспалдай жеткізеді. Қыздың ата-анасы жаушының өтінішін қабыл алған болса, соның белгісі ретінде, екі жақтың құдалығының берік болуын нышандап, жаушыға «шеге шапан» жабуы, тіпті, мырзалық танытса, жолына қарай «шеге ат» мінгізуі – жігіт жағының құдалыққа келе беруіне ниет білдіргені. Жаушы қайтып келген соң жігіт әкесі оған өз әлінше «бата аяқ» аталатын кәде жасайды. Енді жігіт жағының туыстары жиналып, құдалыққа баратын адамдардың құрамын, санын және бас құданы тағайындап, белгіленген күні «құда түсу тойына» аттанады. Бас құдаға көргені мен түйгені көп, салт-дәстүр, жөн-жобаны жақсы білетін, шешен, өнерлі адам тағайындалады. «Құданы құдайдай күт» деген бойынша қыз ауылы үйлер тігіп, құдаларды салтанатпен қарсы алады. Құдалар өзара қалыңмал мөлшері, тоймал, өлі-тірі, қыз беретін уақытты келіскен соң, дәстүр бойынша құдалықты бұзбауға серттесетін салт – қанға қол батырып, ақ бата, қызыл қан шығарған құда болысуына арналып ақсарбас шалынады. Бұл ырым «қанға қан қосылды, енді туыс болдық» деген ишараны білдіретіндіктен, «құда мың жылдық, күйеу жүз жылдық» деген бойынша, туыс-жекжаттықтың тамыры тереңге кеткендігін айғақтайды. Мал бауыздалғанда бата берген құда «бауыздау құда» деп аталады.

Қанға қол матырып, ант беріскеннен кейін мәні жағынан да, ғұрыптық жағынан да ерекше саналатын — құдаларға «құйрық-бауыр» жегізу салты атқарылады. Арнайы пісіріп, әзірлеген қойдың құйрық майы мен бауыры туралған табақтан қыз жағының адамдары
Құда, құда деселік,
Құйрық-бауыр жеселік,
Құйрық-бауыр жемесек,
Несіне құда деселік, – деп өлеңдете келіп, құдаларға, отырған адамдарға айнала құйрық-бауыр асатып шығады. Осы екі дәмнің үйлену салты кезіндегі ерекше сипатқа ие болуының астарлары халықтың дәстүрлі наным-сенімінде жатыр. Мәселен, мал баққан көшпелі халықтарда май — молшылықтың, береке-байлықтың нышаны саналады. Жаңа түскен келін босаға аттаған соң есіктің екі босағасына май жағуы, үйге кірген соң ошақ басында отқа май құюы сияқты т.б. жосын-жоралғылары майдың наным-сенімдік тұрғыдан туындайтын ғұрыптық қызметтерін айғақтайды. Сондай-ақ, жайлы, жағымды, келісті, бай, ауқатты ұғымдарының синонимі ретінде қазақтар «майлы» сөзін де қолданатыны бар. Ал, бауыр сөзі қазақ тілінде туыс, ағайын және іні деген ұғымдарды білдіреді. Бауырластық — туыстық, меймандостық ұғымдарына ұқсас түсініктер беретіні мәлім. Ет мүшелерінің ішінде бауырдың дәмділігі ерекше екені де белгілі. Сондықтан, бауырдай тату-тәтті болып, туыстасып, бауырласқанының белгісі реінде бауыр тартылады. Дүние, әлем, тіршіліктің жұп, қос негізді болатыны жөніндегі халық түсінігі бойынша (дуалистік ілім), осы ғұрып астарында да жақсылық-жамандық, қайырымдылық-зұлымдық, аспан-жер сияқты категорияларға сәйкес келетін ақ-қара символикалары да көрініс тапқан. Ендеше, адамдардың жақындасқандығын білдіретін, «бір табақтан ас ішкен» делінетін ежелгі салт бойынша май мен бауыр жесу арқылы жақсылық пен жамандықта бірге болып, туысқандық жүгін бірге көтерісуге серт беріскен магиялық мәнді ғұрып атқарылады. “Құдай” (уәде) дескен, құйрық бауыр жескен” мақал осыдан қалса керек.

Құдалар құйрық-бауыр жеген соң, дәстүр бойынша өзара келiсiлген уәде-шартты бұзуға болмайды. Егер құдалыққа уағдаласқан екi жақтың бiрi уәде бұзып, би алдына жүгiнiске барса, «ақ бата» жасалып, құйрық-бауыр жесiсiп пе едiңдер?»-деп сұраудың өзi iлгерiректе мұның аса маңызды ғұрып болғандығын дәлелдейдi. Екi жақ құйрық-бауыр жегендерiн мойындаса, билер бата бұзған жағына дереу айып кесетiн.

Құдаларға сондай-ақ «төскейде малы, төсекте басы қосылғанының» жосыны ретiнде төс те тартылатын салт кездеседі. Осы ұғым негiзiнде төс күйеу мен келiннiң де сыбағалы асы саналады. Күйеу қайнына барғанда, келiн түскен соң табаққа төс пен асық жiлiк тартылады. Асық жiлiктi балалар ойнайтын асық болсын, әрi “ойын-ойнайтын балаларың көп болсын” деп ырымдап бередi. Бала асырап алғысы келсе, асық жiлiк апарып балаға ұстатып асырап алатын жосын бар. Сайып келгенде, төс пен асықты жiлiктiң тартылуында “төсекте төс, дастарқанда бастарың айырылмасын” деп екi жастың махаббатын дәрiптеу жатыр.

Осындай құдалық тойы қыза бастаған кезде қуанышты құттықтап, ортақ болуға келген ауылдас қатын-қалаштар шашуды сылтау етiп, құдаларға iрiлi-ұсақты құрт, iрiмшiктi де жаудыруы әбден ықтимал. Шашу үстiнде жазатайым бiреулер аздаған жарақат алса да ренжiмеуі тиiс, тіпті күлкі-әзілге айналады. Мұнан соң “құда тартуға” кiрiсiп, түрлi ойын сауық басталады. Құдаларға ет асатамыз деп езген құрт араластырған естен асата бере оны аузы-мұрнына толтыра жағу сияқты немесе күлкi шақыру үшiн бетiне күйе, ұн, балшық та жаға салады. «Суға салу», «су шашу», «өгiзге терiс қаратып мiнгiзу», «iш сипатар» ойындарымен қатар «Қазақстанның солтүстiгiнде құдаларды арбаға жегетiн болса, Жетiсуда құданы еңбектетiп қойып, алты әйел аттай мiнiп үстiне отырады. Мұны халық арасында «алты қатын жортақай» дейдi. Той кезiнде құдаларға тартылған табақтарға қоса арнайы кәде алу үшiн асық жiлiк салынған «қос табақ» атты табақ тартылады. Ол табақтан үйде отырған құдалардың бәрi дәм татып, ақшалай немесе заттай «жолын бередi». Жалпы, төстiк, құйрық, бауыр және қос табақ тартылған кезде берiлетiн кәделердi оларды тартушы әйелдер өзара бөлiсетiн.

Құда түсу тойы кезiнде құдалар төленер қалың мал мөлшерiн де ақылдаса отырып, белгiлеп қайтып кетедi. Құдалар оралысымен жiгiт әкесi құдасын шақырып белгiленген қалың малдың алғашқы бөлiмiн беруге дайындалады. «Сыйға-сый, сыраға бал» деп ендiгi кезекте жiгiт жағы құдаларын «есiк төр көрiп кетiңдер» – деп қарсы тойға шақырады. Бұл тойда да қыз үйiнде жасалған кәделер қайталанғанымен, жiгiт жағы кешiрiмдi болып, көнбiстiк көрсетуi шарт. Той аяқталысымен жiгiт әкесi қалың малдың алғашқы бөлiгiн бөлiп бередi. Өлi-тiрiлердiң сауап-саулығы үшiн деп күйеу әкесi “өлi-тiрiсiне” бiр мал қосады. Халық түсiнiгiнде егер “өлi-тiрiсi” берiлмесе келiн ауру болып қалады-деген сенiм бар. Өлi-тiрiге артық бiр-екi мал (қой) қалың мал үстiне қосып айдатады немесе кейiн күйеу ұрын барғанда қалың малды өздерi айдап барса, сондағы малдың iшiне қосып алып барады.

Өлi-тiрiге келген малды құдалық баянды болу үшiн екi жақ өлi мен тiрiнiң алдында ант-уәдесi ретiнде сояды да таратады. Болашақ келiн осы сыбағадан және құда күту тойындағы “қоржын сөгер” дастарқаннан ауыз тимеуi шарт. Өйткенi келiн болып бармайынша, босаға аттамайынша ол үйдiң дәмiн тату әбестiк. Осыған орай, халық арасында, жаман айтпай жақсы жоқ, зәуде ғалам көлденең кедергiлер тап болып, дәм тартпай қалса, қарыздар болады деген ырым кездеседi.

Күйеу жағы қалың малды өтеген соң күйеу бала ресми баруға қамданады. Алдын-ала құда жағына хабарласа отырып, бiр мал сойып, ақсақалдардан ақ батасын алып, қасына күйеу жолдас және бiрнеше атқосшы жiгiт ертiп ұрын баруға аттанады, балдыздарына жеңгелерiне үлестiретiн тарту таралғы кәделерiн қоржынына салып, қалыңдығының ауылына беттейдi. Күйеу жолдастар қыз әкесiнiң үйiне түсiп, кiрерде босағаға “iлу iледi”. Ол iлiп қоюға жарарлық киiм, жамбы, кiлем, iшiк немесе аң терiсi болады.

Әдетте, үйлену салтының барлық кезеңінде төс салынған табақ (немесе төстiң өзi) күйеу жiгiтке тиесiлi болады. Күйеу төстiң басы — сүрiншегiн мүжiмейдi. Түз адамы — еркектiң аты сүрiншек болады деп ырымдап, сүрiншектi опырып алып, жасамыс әйелге беру керек. Үйлену тойынан соң да күйеу қайын жұртына қанша рет келсе де, күйеудiң сыбағасы – төс қосылып тартылады. Ал, қызына төркiнiнен сақталған сыбағасы – төстiң етегi жiберiліп тұрады. Кешкiсiн ойын-сауық ұйымдастырылып, “күйеу қашырар” рәсiмi атқарылып, “қол ұстатар” сияқты тағы басқа да кәделер атқарылады. Ертеңiнде ұрын той жалғасып, ән-күй, ойын-сауық, бәсеке-жарыстар өткiзiп, кешкiсiн “қыз қашырылады” да, күйеу “желi тартар”, “ит ырылдатар”, “бақан салар”, “үйге кiрер”, “есiк ашар” немесе “босаға көру” кәделерiн берiп, соңғысына әдетте, жорға немесе түйе атайды. Күйеу ошақ орнына жеткенше үш рет иiлiп тәжiм етедi. Сол сәтте ауылдың үлкен апасы, оған отқа бiр қасық май құйғызады. От қызуына алақандарын тосып, маңдайына, төсiне тигiзу ырымын iстейдi. Сонымен бiрге, “қыз шешесi күйеу баласына бiр кесе ақ (қымыз) ұсынып алғыс батасын береді”-деген мәлiмет те бар.

Осылайша, есiк ашар рәсiмi атқарылған соң, қыз әкесiнiң үйiнде алдын-ала құрылған шымылдықтың ар жағында отырған қалыңдығына “шымылдық ашар”, “төсек салар”, “шаш сипар”, “қол ұстатар”, “қыз құшақтатар”, ақырында “көрпе қимылдатар” кәделерiн берiп қалыңдықпен оңаша кездесуге мүмкiндiк алады ғой, әйтеуір.

Ұрын тойдың соңы қыз туыстарының бiрiнiң үйiнде “болыс той” өткiзiледi де түн ортасы ауа жастар қалыңдық үшiн таласып, күйеу жолдастар күшпен тартып әкетуге шамасы келмеген жағдайда қызды қорғаушыларға тоғыз табақ тартып, заттай не ақшалай тоғыз берiп қалыңдықты әкесiнiң жасау үйiне енгiзедi.

Ұрын той аяқталған соң аттанатын күйеу баласына, күйеу жолдастарына жорға, бiр-бiр ат мiнгiзедi. Жiгiт жағының бос қалған қоржынын “қап түбi” деп аталатын кәделермен лық толтырып, дәстүр бойынша ауылдан жаяулап шығып кетеді. Мұнан кейiн құдалардың бiр-бiрiмен қатынауы сиреп, күйеу қалыңдық ойнай жүрiп, қыз жағы жасау қамына кiрiседi. Ұзатылатын қыздың туысын, жекжаттарын аралап қоштасуы “қыз танысу” деп аталады. Қыз барған үйлерде кәделi ас тартылып, ойын-думан ұйымдастырылады.

Тойға дейінгі немесе үйлену дайындықтарына байланысты атқарылатын үйлену салтының негізгі шаралары осындай болып келеді.
Ал, қазақта үйлену тойының өзі екі кезеңнен тұрады. Ол қалыңдықтың ұзатылу, яғни қызды шығарып салу тойы, келесісі – күйеу жігіттің ауылында болатын үйлену тойы. Ілкіде әрбір той үш күндік дырду-думанға жалғасатын болған. Қыз әкесiнiң ұйғарымымен “қыз ұзату тойы” басталардан бiрнеше күн бұрын күйеу қалыңдық ауылына барады. Осы жолы “бас жақсы”, “қара мал”, “той малы”, “сүт ақы” сонымен қатар, “жанама-жақсы” деген кәделерiн сүт ақыға деп апара жатқан түйеге артып, малын айдап барады. Күйеу келiп бөлек орналасып, күйеу жолдас жiгiт әкелген кәде, малды құда-құдағи алдына салады. Айдап келген малын жаратса қыз әкесi ұзату той қамына кiрiседi. Сонымен, неке қиылар күнi отау тiгiлiп дайын болған соң “құдай жолына” деп сойылған мал етiн жаңа отаудың iшiнде жейдi. Күйеу сүйегiне тiс тигізбей мүжiген қойдың мойын омыртқасын шәйi орамалға түйіп, екi жеңгесi екi иығынан басып тұрғанда, шаңырақтан дәл атып шығаруы керек. Егерде күйеу мойынды таза мүжи алмаса, шаңырақтан лақтырып шығара алмаса мазаққа қалады. Өйткенi, сүйектi таза мүжiген жасқа “келiншегiң таза, сұлу, ұқыпты болады” деп ырымдап жататын әдет бар. Сондай-ақ, ол мүжiген мойынды шаңырақтың күлдiреуiшiнен дәл лақтыра алса «атқан оғың құр кетпес…», – деп жеңгелерi қалжыңның отына май құйып көңiл ашқан. Осы тектес ырым бала дүниеге келгенде де жасалатынын атай кету керек. Шілдеханаға сойылған қойдың мойын сүйегін шешесі бітеу қалпында мүжіген соң кереге басына iлу «нәрестенің мойны берiк болып, тез қатайсын, бекісін» деп ырымдауы. Отау иесi мойынды бiтеу мүжiген соң, шаңырақтан лақтырып шығаруы — түтеткен түтiнi түзу ұшып, отбасы бекiп, босағасы берiк болуын ырымдайтын салттан туындаған жосын. Өйткені қазақ ұғымында отқа табынудан туындаған киіз үйдің ортасында, «от басы, ошақ қасы» деп аталатын киелі орында жағылатын оттың ысы сіңген шаңырақ – «шаңырақ», «қара шаңырақ» ұғымдары жеке үй, отбасы (семья) ұғымын беретіні мәлім. Шаңырақтан шыққан мойын сүйегін сыртта аңдып тұрған бозбала-бойжеткендер арасынан қағып әкеткенінің жолы болып, үйлену кезегі соған бұйырады деп ырымдаған. Мойынды ораған жiбек не шәйi орамалды “мойын тастар кәдесi ретiнде күйеуге мойын (омыртқа) ұсынған әйел алады.
Алайда, этнолог Х.Арғынбаев “мойынды жеңгелерi мүжидi” деп жазса, бiздiң этнографиялық материалдарымыз бойынша, мойынды күйеу жiгiттiң өзi мүжiген.

Осы отауда ойын-той жалғасып, түн ортасы ауа күйеу жiгiт ақ отауда қалыңдығымен оңаша кездестiрiлiп түрлi кәделi-жосындарды басынан кешiп “ақ неке түнiн” өткiзедi. Жеңгелер қалыңдық пен күйеуге арнап төсек салып, көрпе үстіне ақ шүберек – «неке жаулық» төсеп, тілеуін тілеп, екі жасты жеке қалдырады. Қалыңдықтың қыз қасиетін жоғары ұстап, заңды некеге дейін беті ашылмай, құтты орнына қонуы өз басы мен ата-анасына зор абырой әперумен қатар, оның шын мәнінде бақытты болуының да кепілі.

Егер қалыңдықтың ары таза болмай шықса күйеудің жолдастары оның ерттеулі атының қарнын жарып, ер-тұрманын шапқылап қиратады. Ондайда күйеу қалыңдықтан бас тартатын болса, қалыңмал төленіп қойғандықтан кіші қызын беріп, күйеуді риза қылып құтылатын болған. Көп жағдайда келісілген қалыңмал мүлдем төленбей немесе азайтылып төленетін жағдайлар арқылы қиын істің түйінін шешетін. Мұндай сүйекке таңба түсіретін оқиғалардан сақ болу үшін әрбір ата-ана жоғарыда аталғандай бойжеткенін құтты орнына қондыруға тырысқан. Сондықтан «қызға қырық үйден тыйым, мың сан үйден сын» деп білген ата-бабаларымыз үйлену тойына ерекше мән беріп, бұлжымас қағидалар арқылы атқарылатын берік өмір салтына айналдырған. Жоғарыда айтылғандай ілкіде неке қыз үйінде қиылып, алғашқы түн де сонда өтетін болса, қазір неке қыз үйінде қиылмайды, алғашқы түн қыз үйінде өтпейді.

Қызын қияға қондырғалы жатқан ата-анасы “байлық қолдың кiрi”, “қолға ұстаған тұз”, “бай-бiр жұттық” деген тәмсiл бойынша ел жиып, үлкен той өткiзедi. Ұзатылар қыз сәукелесiн киiп туыстарымен қоштасып әр үйге кiрiп дастарқанынан дәм татады. А.Левшиннiң айтуынша, Кiшi және Орта жүз iшiнде ел-жұртымен қоштасуға шыққан қызды кiлемге салып көтерiп жүрген. Ал, Ұлы жүз iшiнде қыз өз аяғымен жүрген.

Кешке қарай қыз әкесiнiң үйiне туысқандар қайта жиналып, жастардың некесiн қию үшiн молда шақырылады. Сырлы тостағанға су құйып, қыз анасы оның iшiне күмiс жүзiк, сақина не садақ жебесiн, яки шiрiткi жазылған қағаз салып, молданың алдындағы ақ шүберектiң үстiне қояды. Молда “бәленше қызы түгеншенi әйелдiкке алуға риза ма екен күйеу жiгiт?”, – деп үш куә жiгiттiң ортасындағыға бергенде ол да күйеуден осыны сұраған соң, жауабымен неке тостағанынан су ұрттап қайтарып бередi. Күйеу ризашылығын естiген молда ендi қыздан жоғарғыдағыдай сұрап, куә жiгiтке берiп, ол да қайталай сұраған соң, жауабын айтса қыз неке тостағанынан су ұрттап қайтып бередi. Бұдан кейiн қыз әкесi мен бас құдасынан да жастардың некесiне ризалық алып, су ұрттасады. Той иесі молдаға малдай не ақшалай «неке қиярын» беріп, куәлікке жүрген жігіттерге шапан кигізеді. Осы ретте атап өтер жәйт, қазақтарда ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін неке қию жаппай атқарылатын-ды. ХХ ғасырдың соңындағы егемендік алғанға дейінгі аралықтағы 70 жыл ішінде аса көп бұқаралық сипат ала алмағанын айта кеткен жөн. Таңертең күн көтерiлiп, қыздың, құдағидың мiнетiн ат көлiгi әзiрленiп, жасау артатын түйесi қомдалу қатарлы барлық көлiк дайын болғаннан кейiн туған-туыстары қайта жиналып, қыз ұзатылатын үйде “дастарқан дидарласу” жасайды. Дәм татып, дастарқан жиналған соң қыз ұзату сарыны (жар-жар) соңынан “сыңсу” айтылады.

Қалыңдық өз үйінен ғұрыптық бас киім – сәукеле киіп шығады. Қыз өз үйiнен шығарда жақын туысының iшiнен жасы үлкен бiр әйел алдын-ала шүберекке орап қойған пiскен ас, бауырсақ, тұз сияқты тағамдарды қыздың басынан айналдырып алып қалады. Мұнысы ұзатылар қызбен бiрге үйдiң құты кетпесiн деген ырым болса керек. Қалыңдық кетiсiмен аталмыш тағамды бөлiп жейдi .

Ұзатылып бара жатқан қызға шешесi және бiр жақын жеңгесi ерiп, құдалыққа аттанады. Ұзатылып бара жатқан қыз жасауы мен құдалар керуенi өтiп бара жатқанда жолда отырған ауылдар айран, қымыз қатарлы сусын, дәм алып шығады. Ерулiк табағына ұзатылып бара жатқан қыз моншақ немесе т.б. әшекейлерiнен салып, жолдағы ауылға өз қуанышының жұғысты болуын тілеген ырым-кәдесін жасайды.

Ұзатылған қыз өз ауылының жерiнен өтiп, барар елiнiң жерiне iлiне бере-ақ “келiн” деген есiмге ие болады. Жолдағы ауылдар барар ауылдың жақын жекжаттары болса, келіннің атының ауыздығына, жасау артылған түйенiң бұйдасына ақтық байлап отырады. Бұл — «жолың ақ шүберектей ағарып, жетер жерiңе дейiн бөгет, қырсық болмасын, жолың оң болсын!» – деген ырым.

Келiн ауылға бiрнеше шақырым қалғанда озып кеткен күйеу жолдастарының бiрi ауылға оза шауып жiгiттiң ата-анасынан келiп «шүйiншi сұрап» хабарлайды. Шүйiншi сұрап келген жiгiтке де шашу шашылып, ол жiгiттiң атын бiр жеңгесi мiнiп, келе жатқан топтың алдынан шығуға кетедi. Келiн ауыл шетiне келiп аттан түсiп, жаяулап келуі тиіс. Алдынан ауылдың қыз-қырқын, бозбала-бойжеткені түгел шығып, әйелдер шашу шашып қарсы алады. Келiннiң атына шашу шашылып, ат белдеуге байланады. Аткөрпенiң астындағы көйлектiк бұлды алып, шетiнде түйiлген дәмнен барлығы ауыз тиедi. Осылайша келiннiң ақ дәмiнен, яки ұзатылу той дастарқанынан барлығы дәм татады. Ұзатылған қыз дастарқанына ортақтас болу, бәлкiм жаңа түскен келiндi жаңа ортаға қабылдау символын бiлдiргенi. Үлкен үйдiң оң жағына отау тiгiлiп болғанша шымылдықпен бүркемелеген келiндi “қара шаңыраққа” оң аяғымен кiргiзiп, атасына үш рет иiлiп сәлем бергiзедi. Атасы көп рақмет айтып батасын бередi. Үйге кіргізгенде келіннің мінезі жұмсақ болсын деп аяқ астына жастық салып, көңілі ақ болсын деп ақ киіз төсеген. Келiн “От Ана, Май Ана, жарылқай көр”-деп отқа май құйып, қолын жалынына ұстап маңдайына тигiзедi. Осы ғұрыптардан кейiн жас келiндi тiгiлiп болған отауға кiргiзерде енесi шашу шашып, оң жаққа құрылған шымылдық iшiне отырғызады. Ауылдағы көршiлес үйлер түгел келiп, шашу шашып, “келiн берекелi болсын”, “балалар бақытты болсын” айтып құттықтайды.

Малға бата iстелiп сойылғаннан кейiн той басталады. Той “той бастар” жырымен басталады. Қонақтарға тартылған, бата оқылған табақтан отауға арнайы жiберiлген сыбаға — үлпершектi жас келiн сәлем етiп қабыл алады. Той туыстарының мақұлдауымен «жар-жар» жырын айтумен жалғасады. Бұрын жар-жарды екі топқа бөлініп айтатын. Күйеу жігіт жағы әнді көтеріңкі көңіл-күйде орындаса, қалыңдық жағы әйелдердің әуені мұңды сазға толы болып келеді. Ерлер қалыңдықтың жарқын болашағын меңзесе, әйелдер жағы тұрмыстағы келіншектің ендігі өмірі уайымсыз өтетініне алаңдаушылық білдіреді. Ет желiнiп болған соң “бет ашар” дәстүрi бойынша келiннiң бетiн ашады. Беташар кезінде мінезі терідей жұмсақ болсын, әрі аяғына құт біткен малды болсын деп мал терісінің үстіне тұрғызған. Беташар – келінді екі жағынан ең кіші екі абысыны демей ұстап тұрған кезінде ақын жігіт қайын жұртымен таныстыру, ақыл-кеңес беру жыры. Таныстырып болған соң ертеде ақтық байлаған қамшымен ашса, қазіргі кезде қазақтың киелі саз аспабы – үкілеген домбырамен ақын келіннің бетін ашады. Сол кезде апалар шашу шашып, тілектерін тілеп, тойға қатысушылар келін мен жігіттің маңдайынан иіскеп, құттықтайды. Шашудың мәні – Көк Тәңірінен «нұр жаусын» деген ізгі тілек тілеген магиялық сипатта болып, үлкендер мен кішілердің жапа-тармағай таласуы арқылы елді қызыққа бөлейтін көңілді салт болып қалыптасқан. Шашуға ертеректегі күміс тиындар шашу салты Орталық және Батыс Қазақстан өңірлерінде бірлі-жарым кездеседі.

Осылайша, думанды той өткен соң ертеңiнде таңертең ерте тұрған келiн алдымен үлкен үйдiң түндiгiн ашады да, отын жағып қазан көтередi. Сөйтiп, келiн өз отауының шаруасына араласып, жаңа орта, жаңа қауымның мүшесi санатына қосыла бастайды. Ұзатылғанда және тойда киген киiмдерiн шешiп, бiр жылға дейiн барған жерiнде өлiм-жiтiм болмаса, яки балалы болғанға дейiн желек бүркенiп жүредi. Желектi алар кезде ата-енесiнiң рұхсатымен көршi-қолаң, ағайындарын жиып дәм-тұзбен сыйлап, атап өтiп, желегiн алып, дайындап тiктiрген төбелдiрiктi, айтүйреуiштi кимешек-шұлауышты кигiзедi. Желегiн аларда келiн жоны қимай, айырылғысы келмейтiн сыңайлы магиялық ырым жасалады. Желек алынып, кимешек кигiзу ғұрпы негiзiнде келiннiң әлеуметтiк статусы өзгергенi айғақталады. Ұзатылып барған жерiнiң туыс-туғандарымен танысатын “отқа шақырылып”, “есiк көрсету” кездерiнде орап сандыққа сақтап қойған, үйлену тойында киген сәукелесiн жас келiн екенiн бiлдiрiп, киiп барып та жүредi.

Қызы мен күйеу баласы келгенде қыздың төркiнi жақын туыстарын жинап, мал сойып, тiлеу iстейдi, төркiндеп барған қызын, күйеу мен жиенін қыздың барлық туыстары үйiне шақырып қонақ болғызады. Ол «қыздың төркіндеуі» деп аталады. Бiр ай болып, қайтарларында төркiнi қызына бұзаулы сиыр, құлынды бие, бiр түйе бередi. Жиен “қырық серкеш, шұбар тайын” алып қайтады.

Сөйтiп, екi жастың үйлену тойының атқарылуы барысында сан-алуан әдет-ғұрып, жосын-жоралғылар мен ғұрыптардың атқаратын дәнекерлiк қызметтері ерекше көрiнедi. Қазақтардың той уақыты негізінен мал тойынған жаздың соңғы айы немесе күздің алғашқы айларына сай келіп жатады. Осыған орай, қазан деп аталатын ай атының өзі айтып тұрғандай осы айда той-домалақ көп болып, қазан асу көбейетін болғандықтан осылай аталыпты делінетін халық ауызында аңыз-әңгіме қалған. Дәстүрлі қазақ қоғамында үйленудің осы аталған мезгілде атқарылатынын, сондықтан, отбасындағы алғашқы баланың көктемнің соңғы айы немесе жаз басында дүниеге келіп жататынын аңдау – байқап қараған адамға қиын емес. Бұл жәйт бүгінгі күні де бар.

Қазақта жақын туыстар арасынан қыз алуға тыйым салатын экзогамиялық отбасылық-некелік қатынастар қалыптасқан болса, қазақ арасындағы субэтникалық топтар болып саналатын төрелер мен қожалар арасында некелесудің эндогамиялық, яғни өз ішінде ғана қыз алысу түрі бар. Ол салт – қожалардың көп шоғырланған өңірі Түркістан қаласы маңайы мен Қызылорда облысы көлемінде әлі де сақталған болып келеді. Ал, қазақ жерінде шашырап орналасқан төрелерде қазіргі кезде бұл салт сақталмады деуге болады. Қазақта жеті атадан асып, сегізінші атаға кеткен ұрпақтар белгілі ғұрыпты атап өткен соң барып, бір-бірімен қыз берісіп-алысуға болады делінсе, қожалар бір анадан ембеген, емшектес болмаса, үшінші ұрпақ, яғни немерелер некелесуіне болады деп санаған. Осы ретте, қазақтың жеті ата деген өлшемін шартты ұғым деп қана түсінген абзал. Шындығында, жеті атаға жеткенде жеке ру, сүйек болды делінеді де, неке қатынасына он екі атадан асқан соң рұқсат берілетін.

Жоғарыда үйлену салтының дәстүрлі сипатын жалпылай шолып өткен болсақ, енді кейбір жекелеген, жергілікті ерекшеліктер мен айырмашылықтарға тоқталмақпыз. Құдалық кезінде атқарылатын «үкі тағу», «сырға салар» жоралғыларының мәні бір болғанымен атауларында да ерекшеліктер кездеседі. Мәселен, шешесі тігіп берген үкілі тақияны, сырға-сақиналарды жігіт ұнатқан бойжеткенге бергенде оны қыз жағы қабыл алып, қызға киігізіп қойса, ол «үкілі қыз», «сақиналы қыз» аталады да, «қыздың басы бос емес, біреудің қалыңдығы екендігін» білдіріп тұратын этникалық тіл, белгі қызметін атқарады. Осы салт кейде «маңдайға тиын тағу» деп те аталады.

Бұрынғы кезде айттырылған күйеу жігітті қыз өз теңі деп санамай, менсінбеуінен келіп басқа жігітпен қашып кетуі де ұшырасып жататын. Ондай дау-дамай біреудің қалыңдығын алып қашқан жігіт жағының қызға төленген қалыңмалдың үстіне қосымша айып ретінде тағы да біраз мал (10 бас ірі қара), тіпті тағы бір қалыңмал мөлшерінде төлем төлеуімен шешілетін болған. Алып қашушы жігіт күйеудің талабымен т.б. «ат шапан айыпқа» жығылады. Мұның сыртында жігітке басқа қыз тауып беруі керек. Мұндай дауды дауласушы екі жақтан бөгде, басқа рудан таңдалған ара билер шешіп, кесімін айтатын болған.

Құйрық-бауыр, төс сияқты кәделі ас тартуда да жергілікті ерекшеліктер ұшырасып жатады. Бұрынғы кезде шығыс және солтүстік аймақтардағы қазақтарда құдаларға құйрық-бауыр тартпас бұрын төстік берілетін болса, бүгіндері ондай салт аталған өлкеде кездеспейді. Ал, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан облыстарында қойдың алдын-ала сыпырылып алынған төстігін темір істікке шаншып, шоққа қақтап пісіреді де табаққа турап, құдаларға ұсынады. Халық дәстүрі бойынша төс негізінен күйеудің және ұзатылып кеткен қызына төркіні жіберіп отыратын сыбағалы ас саналады. Алайда, «төс түйістірген құда болдық» дегенді білдіретін мәніне қарап отырып төстің құдалық кезінде ғұрыптық мәнге ие болатынын аңғаруға болады. Осы аталған шандырлы, майлы төс етегiнiң ұшын қазақтар “төстiң шұрайы” деп атайды.

Жетісу қазақтарында 1940-1950-жылдарға дейін қалыңмал беріліп келгендігін зерттеушілер еңбегінен көруге болады. Мәселен, 40-жылдарға дейін Кегендегі албандар құдалыққа келген 20 шақты кісіге мініс мал беріп келген болса, бүгінде ол киітке (жағалы киімге) айналған. Құдаласу процесіндегі алым алудың бір кәдесі – «құда тартар». Бұл жоралғы бойынша «бауыздау құдадан» (хан құда деп те аталады) басқасын есікке қарай сүйрейді. Мұны оңтүстікте «құда тартар» деп атаса, Жетісуда «жан арашасына беретін сый» деп атайды.

Құдаласу барысында әлі де жалғасын тауып келе жатқан алым түрі – «сүт ақы». Оған ертеде бір түйе не сиыр, құлынды бие сияқты ұрғашы мал берілген болса, бүгінде бір ірі қара немесе қандай да бір мал беріледі. Мұнан басқа әкелінетін жоралғының бірі «отқа құярға» бір мал болса, оңтүстікте мал емес, 4-5 метр мата беріледі. Оны от басы, ошақ қасында жүрген әйелдер бөліседі.

Қазақстанның басқа өлкелерінде және шеттегі қазақтар арасында онша танымал емес жақсы салттың бірі Алматы облысы (Қарасай, Жамбыл, Райымбек аудандары) мен Жамбыл облысы қазақтарында атқарылады. Ол бас қоспақ екі жасқа алдын-ала «өкіл әке», «өкіл шеше» тағайындау. Өкіл әке, өкіл шешені көбіне ата-аналар өз туыстары немесе дос-жарандары ішінен таңдаса, кей жағдайларда үйленбек екі жас өздері де таңдайды. Өкілдердің міндеті – жастардың арасында болып қалатын кикілжіңді шешу, оларға ақыл-кеңес беріп, тәрбиелеу. Жастар енді осы адамдардың жауапкершілігінде болып, ол адамдардың атқаратын міндеті, көтерер жүгі де ауыр болып саналады. Жастар өз әке-шешелерінен гөрі сыр-құпияларын осы адамдарға ашығырақ айтады. Екі жастың неке жүзіктерін осы өкіл әке, өкіл шешелері алып береді. Ал, қазақ дәстүрінде неке жүзігін баланың кіндік шешесі алып беретіні де бар.

Үйлену дәстүрі болсын, рухани, заттық мәдениет қырлары мен жалпы дәстүрлі тұрмыстық ахуалдарға байланысты атқарылатын көптеген жосын-жоралғылардың бүгінгі күні көп сақталған өңірі деп Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарын атауға болғандай. Жоғарыда аталған түрлі кәделермен қатар осы өңірлерде «қалта қарау», «ұн жағу», ертеректе «күйе жағу», «томбау», «сандық салу», «бақан түртер», «ит ырылдатар», «түйе құмалағынан моншақ ілу», «есік ашу», «отқа жеті түйір май салу», келін түскен күннің ертеңінде оған «шай құйғызу» сияқты т.б. көптеген кәделердің біразы әлі күнге дейін атқарылып келеді.

Дәстүр-салттың осы аталған өлкелерде жақсы сақталуын, оның бүгінгі күнде де мейлінше жалғасын тауып отырған жәйттерін талдап, қыр-сырына үңілер болсақ, оның бірқанша табиғи-жағрафиялық, әлеуметтік-экономикалық себептерге, этномәдени қарым-қатынастарға байланысты екендігін аңғаруға болады. Қазақ жерінің оңтүстік шет-шекарасында орналасқан аймақ ретінде бұл өңірдің, оның халқының ежелден ісләмдық ортаға, яғни Орта Азиялық мәдениетке жақын болуынан және қолайлы климат жағдайында топтасып отыруы мен қазақ халқының басына туған ХХ ғасырдағы күйзеліс, реформалар мен қуғын-сүргіндерге ұшыраса да халық саны басқа өлкелердегідей көп кемімеуі, дінге берік, тек мұсылман, туыстас түрік халықтарымен ғана негізінен қоңсы отыруы сияқты жағдайлар дәстүрлі ортаның мығым қалыптасуына ықпал еткені сөзсіз.

Соңғы 4-5 жылдың ішінде үйлену тойларына (ұзату тойы да) 100-300 адамға дейін шақырылып, кафе, ресторандарда жасалып, ауқатты адамдар танымал әншілер жалдап, ас та төк той өткізу орын алып барады. Ұзатқан қызының жасауы ретінде жиһаз берсе, кейде ауқатты адамдар үй (пәтер) кілтін табыс ету сияқты жоралғылар да жасалуда. Ет жақын туыстары той шығынын бөлісіп көтеріссе, тойға келген ағайындары ыдыс-аяқ, тоңазытқыш, телевизор сияқты тұрмыстық бұйымдардан той тартуын әкеліп жатады. Басқадай дос-жаран, көрші-қолаң, қызметтестері арасында әркімнің шамасына қарай ақша жинап, табыс ету қалыптасып отыр.

Түсініктер

Өлі-тірі – құдалардың қыз жағына ертерек әкеліп берген бір бас еркек малы. Аруақтардың ризашылығын алуға арналғандықтан, өлі-тіріге келген мал еті сойылып қыздың туыстарына таратылады. Қыз ұзатылып, әлі келін болып түспегендіктен, күпіршіліктен қорқып, ол еттен жеуіне тыйым салынады.
Қалыңмал – қалыңдықтың жасауына, сәукелесіне, той малына, кәделі алыс-берістеріне жұмсалатын қаражат көлеміне сай төленетін төлем. Қалыңдықтың анасына көрсетілген сый-сияпат, құрмет. Қалыңмал көлеміне сай қыз әкесі де жасауын жабдықтайды. Қалыңмал төлеу дәстүрі көнеден келе жатқан әдеттің бірі және оның көптеген сілемдері қазақтың эпостық шығармаларында, мәселен, «Қозы Көрпеш Баян Сұлу», «Қыз Жібек» дастандарында, ертегілерде сақталған. Бай жасаулардың көлемі кейде қалыңмалдан да асып кететін жәйттер ұшырасып жатады. Қалыңмал төмендегі бөлшектерден құралады:
Бас жақсы – ең құнды, ең жақсы деген ұғымды білдіреді. Оған ең керекті деп саналатын – түзу мылтық, сауыт, бөрік, қуса жететін, қашса құтылатын бір сәйгүлік, ұлық мал саналатын бір түйе кіреді. Осы аталғандардың әрқайсысының құны бес ірі қараға тең. Аталған құнды заттары жоқ адам жиырма басірі қара төлеген. Бертін келе бас жақсының мәні өзгеріп, тұрмысқа қажет басқадай зат, дүниелер (кілем т.б.) берілетін болған.
Қара мал – қалыңмалдың негізгі бөлігі. Әркім өз шама-шарқына қарай төлейді. Ірі қара саны бір жиырмадан бес жиырмаға дейін (21-25 жылқыға) барады.
Ілу –күйеу жігіт қалыңдығына алғаш барғанда қыз тәрбиелегені үшін берілетін төлем. Мұның мөлшері байларда 30-70 жылқыға дейін барады. Ілуге көп қражат немесе мал төленсе қара мал саны азайтылады.
Тоймал – қыздың ұзатылу тойына сойылатын мал. Оның мөлшері жыртыс және қалыңдық жасауының шығынына, еншісінің көлеміне байланысты белгіленеді. Әдетте, 20-70 бас аралығында мал белгіленеді.
Сүт ақы және жігіт түйе. Сүт ақы – күйеу жігіт тарапынан қалыңдықтың анасына берілетін 1-2 түйе, жігіт түйе – қыз әкесінің ата күшіне төленетін қымбат шапан, ер-тұрман.

Сонымен, бұрынғы кеңес заманында айтылып, жазылып келгеніндей қалыңмал қыз сату емес, ғасырлар бойында қалыптасып, пісіп-жетілген, екі жастың шаңырағы мықты да, ауқатты болуын қамтамасыз ететін, некенің берік болуы үшін төленетін материалдық кепілдік деп түсінген жөн. Қорыта айтқанда, аты аталып, түсі түстелген дәстүрлі қалыңмал түгелдей қыз үйінде қалмайды да, қыз жасауы және басқадай алыс-беріспен кері қайтатынын ескерген жөн. Қалыңмал сөзі – қалыңдық малы, яғни, қалыңдық үшін төленетін мал-мүлік деген сөз екенін ескерген ләзім.
Жасау – жігіт жағынан келген қалыңмал мөлшеріне шамалас, кейде одан да асып түсетін, ұзатылатын қызға берілетін мал-мүлік. Жасау жаңа отау құрған екі жасқа қажетті – ақ отау, төсек-орын, киім-кешек, көрпе-сырмақ, ыдыс-аяқ, құрал-жабдық, жүйрік ат, сойыс мал, әр түрлі ірілі-ұсақты сыйлық бұйымдары сияқты т.б. лардан құралады.
Үйленудің қандай да түрі болмасын, қызына жасау беру — ата-ана мойынындағы борыш болып есептелетіндіктен «қалыңсыз қыз болса да, кәдесіз той болмайды» бойынша қалыңдықтың туысқандары қызын ешқашан жасаусыз үйден шығармаған.
Қалың малдың мөлшері негізінен 7, 17, 27, 37, 47 байтал бірлігімен өлшенеді. Соның ішінде, ең көп таралғаны — 47 байтал төлемі. Ал, ауқаттылар арасында қалыңмал саны 67, 77, 100 байталға дейін барады. Саудамен айналысқан немесе қолында малдан басқа дәулеті бар адамдар қалыңның бір бөлігін ақшалай, күмістей, алтындай беруге де уағдаласқан.
Байтал – алым, төлем түрлеріне қолданылатын шартты өлшем бірлігі. Оған төмендегідей мал-мүлік кіреді: мәселен 100 қой 25 байталға, қысырақтың үйірі 25 байталға, жүйрік немесе жорға 15-25 байталға дейін, боталы түйе – 10, атан түйе – 15, құлынды бие – 10, бие – 5, бұзаулы сиыр – 5, төрт қой – 1, жамбы – 15 байталға теңестіріліп есептелінеді. Сонда, келісілген байтал санына осы аталғандар түгел кірмесе де «барымен базар» бойынша толықтырып өтейді.

Осындағы сан халық түсінігіндегі шартты түрдегі өлшемдер. Қазақ ұғымында жеті, тоғыз, қырық сандары киелі саналады (жеті күн, жеті қат көк, жеті қазына, қырқынан шығу т.б.). Жеті қат көк ұғымында әрбір көктің қырықтан періштесі, яғни, 40 түрлі жақсылығы, ізгілігі болады. Ежелгі түсінік бойынша, адам баласына, жалпы тіршілік атаулыға әсер ететін күш, әр қат көктің өз иесі болмақ. Олар: Зухал (Сатурн), Мүштари (Юпитер), Маррис (Марс), Зуһра (Шолпан), Ғұтрад (Меркурий), Күн мен Ай. Ана құрсағындағы баланың өсу кезеңінің әрбір күні, рухани күш — періштенің бақылауында болады. Яғни, күн сайын бір періште қамқорлық жасап отырады. Сонымен 47-нің қыруар мал, дүние-мүлік емес, ғарыштық, аспани терең мәні бар, тылсым күштің сырын, әлемдік жұмбақтың құпиясын шешудің бір көрінісі екендігі байқалады. Қалыңмал немесе қалыңдық малы деп шартты түрде айтылғанымен, шын мәнінде қалыңдықты 9 ай 9 күн, 40 апта көтерген, жарық дүниеге әкеліп, мәпелеп өсірген анасына деген тарту ғана. Сондай-ақ, рухани күштерді — періштелерді құрметтеп, солардың ізгілігіне ана арқылы бас ию болып табылады. Осы аталғандардың барлығының мәні отыз рет жеті және қырық рет жеті деген, яғни 30х7= 210 күн (шала туған) немесе 40х7=280 күн (9 ай 9 күн) ішіндегі ана құрсағында болуын меңзегені болып табылады. Осындай шартты өлшемдердің бодауына әр түрлі сан жүре береді. Мәселен, 47 үшін ірі байлар 500 ге дейін жылқы, 1000-ға тарта ұсақ мал, әр түрлі дүние мүлік, құл мен күң берсе, кедейлер бір-екі қара мал, 5-6 қоймен де шектелген жәйттер кездескен.
Жаушы –тіліміздегі көне сөздердің бірі. Савчы – «ұлы тәңір елшісі» (М.Қашқари). Туыстас түрік тілдерінде – сауцы (тобыл), саучи, сабшы (шағатай). Қазіргі қазақ тілінде «сөз саптау» тіркесінде сақталып қалған бұл сөз «хабар», «тіл», «сөз», «мақала» мағынасын білдіретін көне сөз түбірінен туындаған.
Досымбек ҚАТРАН