Сейдахмет ҚҰТТЫҚАДАМ: БIЗГЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕОЛОГИЯ КЕРЕК

15 ақпанда “Айтпарк” клубының қонағы болған “Мысль” журналының бас редакторы, саясаттанушы Сейдахмет Құттықадамның “Казахская драма: на сцене и за кулисами” атты кiтабының тұсаукесерi болып өттi. Бiздiң қоғам қайраткерiмен арадағы әңгiмемiз қазiргi қазақ қоғамындағы толғағы жеткен рух және идеологияға арналады.

ҚАЗАҚСТАНДА РУХАНИ ӨНIМ ЖОҚТЫҢ ҚАСЫ

– Сейдахмет аға, қазiргi қоғамда сiздi не толғандырады, не нәрсеге көңiлiңiз толмайды? Қазақ қоғамы қайда бара жатыр?
– Бұл – өте философиялық мәселе. Бiзде рухтың жағдайы өте күрделi. Рухсыз, имандылықсыз, мәдениетсiз алға жылжу мүмкiн емес.
Осы тұрғыдан алғанда, бiзде көп мәселелер ұмыт қалып жатыр. Бiзде Кеңестер Одағы кезiнде бiр идеология болатын. Жақсы болсын, жаман болсын, бiрақ халық сол идеологияның негiзiнде өмiр сүретiн. Бұндай идеология жайында ашық айтылмағанымен, қазiр де әр елде бар. Айталық АҚШ, Германия, Жапония секiлдi әлемнiң iрi державалары да бiр идеологияға сүйенедi.
Ал бiздегi идеология не болуы мүмкiн? Ол – бiрiншiден Қазақтың тәуелсiздiгi, тәуелсiз санасы және рухани көне байлықтарымыз. Қазiр бiзге жан-жақтан әртүрлi ағымдар келiп жатыр. Теледидардан, ақпарат құралдарынан, әртүрлi дiндерден…
Қазiр Қазақстанда қазақстандық рухани өнiм жоқ деп айтуға болады. Қазақ газеттерi руханият пен мәдениеттi құтқарып қалу мақсатында тырысып, барын салып жатыр. Ал көрермен санасын жаулап алатын көксандықта мәдениетке арналған бiрде-бiр бағдарлама жоқ. Бiз басқа жат елдiктердiң шикi рухани азығымен күн көре бастадық. Батыстан, Ресейден келiп жатыр. Теледидардағы бағдарламалардың басым көпшiлiгi Ресей телеарналарындағы бағдарламалардың баламасы болып кеттi. Ел өзiнiң мәдени және рухани өзегiнсiз қалып барады. Қазақта өзiндiк тәрбие жүйесi болған. Ата-бабаларымыздың ежелгi өсиеттерi, мәдени мұрадан жұрдай ұрпақ тәрбиелеудемiз. Сол себептi де “Қазақ кiм?” деген сауалға жауап беру де қиын. Өйткенi қазақ мәдениетi барлық мәдениеттердiң тоғысқан, аралас мәдениетiне айналып кеттi. Қазақша айтсақ, быламыққа. Одан Батыстың да, Ресейдiң де, өзгенiң де мәдениетiнiң жұрнағын таба аласыз, бiрақ қазақстандық, қазақтық образ жоқ. Бұндай образ жасамай, саяси және экономикалық жетiстiктерге қол жеткiзгенiмiздiң баяны болмайды.
– Iрi державаларда жасырын болса да, өзiндiк идеология жұмыс iстейтiнi жайында айтып отырсыз. Бiз “идеология” деген сөзден өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан кейiн басымызды алып қаша бастадық. Қазiр ақпарат құралдарында ұлттық идеология жайында әлсiз болса да талас-тартыс жүрiп жатқан секiлдi. Егер идеология болса ол қандай бағытта болуы керек деп ойлайсыз?
– Мысалы АҚШ-та ешуақытта идеология деп айтпайды. Бiрақ олардың идеологиясы “бiз бәрiнен мықтымыз, бiз бәрiнен биiкпiз” дегенге саяды. АҚШ-ты ең демократиялы мемлекет деп таниды. Онда барған адамдар әйтеуiр өзiн-өзi табады, өмiр сүре алады. Арманын жүзеге асыра алады. Бiрақ олар өздерiн астам санауға үгiттейдi. Бұл – үлкен идеология. Францияда “бiздiң мәдениетiмiз бәрiнен ұлы, бәрiнен артық, француздар ең мәдениеттi халық, оның болашағы ұлы, тарихы ерек” деген идеология ұсталынады. Жапонияда “Бiз ерекше халықпыз, бiздiң императорымыз ұлы, алдымызға қандай мақсат қоямыз, соған жетемiз” дейдi. Малайзия ұлттық бағытқа ерекше мән бередi. Қазақтар да осындай бiр ұлы мақсатпен алға жылжу қажет. Оның негiзi не болмақ? Бiрiншiден, “бiз еуразиялық мемлекетпiз. Тарихи тамырларымыз тым тереңде. Бүкiл жарты әлемдi дүрiлдеткен арийлер мен түрiктер бiздiң аталарымыз. Бiз солардың мұрагерi ретiнде сондай керемет ұлы мемлекет құрамыз” деуiмiз керек. Сонда ғана бiз керемет дамыған ел бола аламыз.
Ол үшiн не iстеймiз? Бiрiншiден – бiлiм, екiншiден – инновациялық технология, үшiншiден – ғылымды дамытуға ерекше көңiл бөлу керек. Бұл әрбiр қазақтың рухын көтеруге мүмкiндiк бередi. Бiздiң идеологияның негiзi осы болуы тиiс. Жалпы кеңестiк билiк идеологиядан бас тартуға дейiн жеткiздi. Бiрақ онсыз мемлекеттiң iлгерi жылжуы қиын. Израиль де мықты идеологияның негiзiнде бүгiн әлем мойындатқан елге айналып отыр. “Бiз Құдайдың назары түскен елмiз” деп кеудесiн кередi олар. Қазақ та Құдайдың назары түскен ел. Құдай бiзге көп мүмкiндiк берiп отыр. Кiндiк Азиядамыз, жердiң асты да, үстi де толған байлық. Жан жағымыз – әртүрлi өркениеттi мемлекеттер. Әрқайсысымен байланысуға мүмкiндiгiмiз бар. Осының арқасында бiз синтетикалық өркениет жасай аламыз.

ҚАЗАҚСТАН ТҮРЛI СЕКТАЛАРДЫҢ ОШАҒЫНА АЙНАЛЫП БАРАДЫ

– Идеологияның бiр ұшы дiнге барып тiреледi. Қазақстан – зайырлы мемлекет. Яғни дiн мемлекеттен бөлiнген. Бiрақ қаптаған дiни ағымдарға тыйым салуға бола ма?
– Соңғы кездерi дiни ағымдар көбейiп кеттi. Қазақстан түрлi секталардың ошағына айналып барады. Батыстың, Ресейдiң дiни ағымдарымен қоса, мұсылмандықтың өзi оншақты ағымға бөлiнiп кеттi. Менiңше, осының өзiн бiр жүйеге түсiру қажет. Бiз Қазақстан мұсылмандар басқармасы ұстанып отырған ханафиттiк бағыттан өзгесiнiң таралуына шектеу қойғанымыз жөн болар. Өкiнiшке қарай, бiздiң сопылық бағытты ұстанушылар өздерiн көрсете алмады. Бiзге мұсылмандық сопылық арқылы келген. Ахмет Иассауи бабамыздың өз орденi, өз мектебi болған. Бұған дейiн мұсылмандыққа қазақтар мойынсұнбаған. Ахмет Иассауи өзiнiң ерекше бiлiмiмен, ел арасындағы беделiмен мұсылмандықтың қазақ қоғамына таралуына жағдай жасаған. Сопылықтың да әртүрлi ағымдары бар. Соны дұрыстап зерттеп, өзiмiзге керегiн алу керек. Дiни тазалық болмай, имандылық болмай, бiз ешуақытта дамыған елдер қатарына ене алмаймыз. Қазiр қоғамда “Ислам дiнi кенжелеп қалған, оған реформа керек, буддизм мен христиан дiнiне табынатын елдер оқ бойы озып кеттi” деген пiкiрлер көп естiлiп қалады. Бұл – жаңсақ пiкiр. Айталық VIII-ХII ғасырда мұсылман мемлекеттерi алдыңғы қатарлы дамыған елдер қатарында болған. Мұсылман мәдениетi ең озық мәдениетке қол жеткiзген. Бүкiл ғылымның, тәрбиенiң, мәдениет пен барлық оқу құралдарының бастауы мұсылмандықта. Бүкiл Еуропа мұсылмандардан үйренген. Еуропаға монша мұсылмандардан барған.
– Сейдахмет аға, осының бәрiн жүзеге асыру үшiн қандай жолды ұстанғанымыз дұрыс? Ең маңызды бағыт не деп ойлайсыз?
– Мен өз басым әртiстердi өте жақсы көрем. Бiрақ оларды азаннан кешке дейiн телеарналардан көрсете бергеннен ұтарымыз шамалы. Қазiр бiр-екi клип түсiрiп, жұлдыз болып жүргендер қатары көбейiп кеттi. Бiзге ең басты керегi не? Өндiрiс. Кеңестер Одағы кезiнде жақсы болсын, жаман болсын, ең атақты адамдар ғалымдар мен өндiрiсте жұмыс iстейтiндер едi. Қазiр олардың беделi болмай қалды. Бар ғұмырын ғылымға сарп еткен адамдар жайында қоғам бейхабар, ал екi ән айтып сахнаға шыққан адамды бүкiл Қазақстан бiледi.

ҮКIМЕТ ҰЛТТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРГЕ ЖЕТКIЛIКТI КӨҢIЛ БӨЛМЕЙДI

– Кез келген мемлекет ақпараттық қауiпсiздiгi үшiн күреседi. Ал бiзде шетелдiң ақпараттық экспансиясына ешқандай тосқауыл қойылмай келедi.
– Ақпараттың рөлi ХХ ғасырдың екiншi жартысынан, ХХI ғасырдың басында аса маңызға ие болды. Ақпарат қандай болса, халықтың ойлау жүйесi де сондай деңгейде болады. Бiздегi бiр керемет Қазақстанда тұрып Ресейде және әлемде не боп жатқанының бәрiн бiлiп отырамыз. Бiрақ кейде Қазақстанда не боп жатқанынан бейхабармыз. Айталық, Ақтөбе мен Оралда, Петропавл мен Павлодарда не боп жатыр, толық ақпарат ала алып отырмыз ба? Жоқ, өйткенi бiздiң телеарналар аймақтағы жаңалықтарды толық қамтымайды, газеттер жөндi ақпарат бермейдi. Сол үшiн бiз ең әуелi өз iшiмiзде не боп жатқанынан хабардар болып отыруымыз керек. Сосын жан-жақтан келетiн ақпараттарды жауып тастауға да болмайды. Шетелдерде журналистердiң рөлi өте жоғары. Олардың жалақысы да жоғары, беделi де өзгеше. Ал бiздегi журналистерге ешқандай жағдай жасалмаған. Әсiресе қазақтiлдi журналистердiң жалақысы өте төмен. Сондай-ақ журналистермен ешкiм санаспайды, оларға қажеттi ақпарат жеткiзiлмейдi. Егер бiз өз журналистерiмiздiң мәртебесiн көтермесек, өзiмiздi өзiмiз тани бiлмеймiз. Францияда таралатын ақпарат құралдарының 60 пайызы француздардың өз өнiмi болуы керек деген шектеу бар. Сол сияқты басқа шетелдердiң киносын көрсетуге қатысты да шектеулерi бар. Неге дейсiз ғой? Француздардың өз ақпарат құралдары мықты. Оқырмандарының сұранысын қанағаттандыра алады.
– Кез келген мемлекетте сатылмайтын құндылықтар болады. Олар – энергетика, әуе және темiр жолдары, ақпарат құралдары. Осыдан бiрнеше жыл бұрын 31 телеарнаның 20 пайыз акциясын ресейлiк СТС компаниясы сатып алды. Бiрақ ақпараттық саясаттың жүз пайызына қожалық етiп отыр. Сондай-ақ, Ресейдiң I арнасы ОРТ каналы бiзде Еуразия-Қазақстан атауымен күнi-түнi Ресейдiң ақпаратын таратады. Жалпы ақпарат құралдарының қожасы жат жұрттықтар болғанына қалай қарайсыз?
– Менiңше, өз ақпарат құралыңды өзгенiң қолына беру деген сөз – өзiңнiң ойлау жүйеңдi өзгеге сенiп тапсыру деген сөз. Ол осы ақпарат құралы арқылы манипуляция жасай бастайды. Сондықтан ешқашан ақпарат құралыңды өзгеге беруге болмайды. Әрине өзге елдiң ақпарат құралы болуға болады. Алайда оған да бақылау жасалынуы тиiс. Олар Қазақстанды дәрiптеп, Қазақстанның саясатын жүргiзуi тиiс. Мәселен Францияда шығатын бiр-екi американдық басылым бар. Олар тек қана француздық идеяны насихаттайды. Егер басқа идеяны насихаттайтын болса, ол ел аумағында таралу мүмкiндiгiнен айрылады.
Бiздiң телеарналар, ақпарат құралдары шетелдiк ақпараттарды өзге арналардан көшiрiп қана бередi. Ал шынайы ақпарат үшiн сол мемлекеттерде арнайы корпункт жұмыс iстеуi керек. Әрi олар қазақ тiлiнде ақпарат таратуы тиiс.
– Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан берi бiр тенденция орын алып келедi. Екi түрлi тiлдiк орта. Қазақтiлдi орта мен орыстiлдi орта өзара түсiнiстiкке, жақындыққа ұмтылмайды. Әркiм өз қазанында қайнап жатыр. Әсiресе орыстiлдi қоғам қазақтiлдi қоғаммен байланысқа түскiсi келмейдi. Келсе де, орыс тiлiнде байланыс жасағысы келедi. Қазақ ақпарат құралдарында айтылып жатқан қазақтың мұңы, қазақтың саясаты оларды селт еткiзбейтiн сияқты.
– Бұл – обьективтi жағдай. Көптеген отар елдердiң тарихын алып қарасақ, олардың барлығында осындай жағдай болған. Үндiстан, Египет, Малайзия, Пәкiстан т.б. бүгiнде iрi державаға айналған мемлекеттердiң басынан өткен жағдай бұл. Қазiрдiң өзiнде Үндiстанда, Пәкiстан мен Египетте ағылшынтiлдi газеттер шығып тұрады.
– Бiрақ олардың ресми билiгi үндi немесе араб, урду тiлдерiнде сөйлейдi ғой.
– Өте дұрыс айтасыз. Бiрақ ағылшынтiлдi газеттердiң де жүргiзетiн негiзгi саясаты сол елдiң мүддесiне негiзделедi. Олар ешуақытта жергiлiктi ұлттың тiлiн күмәнға салмайды. Менiң ойымша, бiз де бiртiндеп осындай деңгейге жетуiмiз керек. Бiрақ ең басты ескеретiн мәселе – сапа. Ертең қазақ тiлiне түгелдей дерлiк көшiп кетiп, сапасыз өнiмдерден көз аша алмай қалсақ, қоғам өркениетiнен қалып қоямыз.
– Сiздiң қазақтiлдi ақпарат құралдары жайындағы пiкiрiңiз қалай?
– Қазақтiлдi ақпарат пен орыстiлдi ақпараттың тәжiрибесi екi бөлек. Кей тақырыптарды орыстiлдi ақпарат терең талдайды. Ал қазақтiлдi ақпарат құралдары мәдениет, тiл, тарих мәселесi жайында терең танымдық ақпарат бередi. Сондықтан қазақ ақпарат құралдары экономика мен саясат тақырыбына терең бойлап, керiсiнше орыстiлдiлер тiл, мәдениет және тарих тақырыбын көбiрек қозғау керек. Демек бiрiн-бiрi толықтыру керек.
– Сiз жоғарыда айтып өттiңiз, Франциядағы американ ақпарат құралдары француздардың мүддесiн көздейдi немесе Пәкiстан мен Үндiстандағы ағылшынтiлдi ақпарат құралдары сол мемлекеттердiң мүддесiне еш уақытта қайшы келмейдi деп. Ал бiздегi орыстiлдi ақпарат құралдары мемлекеттiк тiл мәселесiне келгенде, мемлекетшiлдiк санаға қатысты әңгiмелер көтерiлгенде не үндемей қалады, не өре түрегеле қарсы шығады.
– Бұл жерде билiктiң де саясаты бар. Үкiмет ұлттық мәселелерге жете мән бермейдi. Мемлекеттiк машинаның күшi қашанда керемет. Қай мемлекет болса да, Үкiмет өзiнiң ұлттық саясатын жүргiзуi тиiс. Бiзде бұл мәселелер сөз болады да қалады. Егер билiк қоғамды қазақтандыру саясатына қырын қарамаса, бiздегi өзге тiлдi ақпарат құралдары да бұған мүдделiлiк танытар едi. Жоғарыда айтып отырған елдердегi саясат та осылай болған. Бiрақ билiк саясаттың бағытын нұсқады. Қоғам оған қарсы тұрмады.

ҚОҒАМНЫҢ ҚОСТIЛДIЛIГI – ӨТЕ ҚАУIПТI СИНДРОМ

– Бiзде осы күнге дейiн елдi мекеннiң атауы жайындағы талас-тартыстар толастамай келедi. Есiңiзде болса, былтыр жылдың соңында Петропавлды Қызылжар деп атауға қатысты дау туындады. Жалпы мемлекеттiгiмiздiң жиырма жылдық тарихында мемлекетшiлдiк сана әлi қалыптаспай келедi. Оған не дейсiз?
– Жалпы елдi мекендердiң атын өзгерту iсiн қазақтар шешуi керек. Бұл – қазақ мемлекетi. Бiрақ атаулардың өзi ойланып қою керек. Тарихи атауларды жаңғыртқан жөн. Алайда әркiм өзiн атасын ұлықтап кетпеуi тиiс.
– Осыдан келiп тағы бiр сауал туындайды. Облыстарға, ауыл-аудандарға барғанда ешкiмге белгiсiз, сол ауылдың рубасы немесе батыры болған, бүкiл қазаққа ортақ емес тұлғалардың есiмiмен сол ауылдың бас көшесiн атаған. Иiсi қазаққа аты танымал, мемлекетшiл тұлғаларды ел болып ұлықтау идеясына қалай қарайсыз? Мәселен Қазақ хандығының негiзiн қалаушы тұлғалар Жәнiбек пен Керейдiң ұлықталмауы, қазақ тәуелсiздiгiнiң жолында он жыл аттан түспеген Хан Кененiң тек Астанада ғана көшесi болуы дұрыс па?
– Әрине әркiмнiң өз атасын ұлықтауы – өте сөлекеттiк дер едiм. Бiз көшелер мен елдi мекендердiң атауын ұлттық деңгейдегi тұлғаларға беруiмiз керек. Әйтпесе бұның соңы ұлттық ыдырауға бастауы мүмкiн. Ұлттық тұлға деңгейiнде кiмдер тұр? Бұған кәдiмгiдей критерий болуы тиiс. Бұл бiртұтас ұлттық идеяға бастар жол болар едi. Ал әр рудың өз көсемiн ұлықтауы – қазақтың әлi де ұлттық деңгейге жете қоймағанының көрiнiсi.
– Жалпы ру-рудың шежiресiн жазу мәселесiне қалай қарайсыз?
– Шежiре қажет, бiрақ ғылыми тұрғыдан қажет. Шежiренi ру-рудың бiр-бiрiнен астамшылдығын дәрiптеу үшiн немесе бөлiну үшiн пайдаланбау керек.
– Менiң естуiмше, Жамбыл облысында Абай атындағы театр мен көшенiң атын Жамбыл есiмiмен ауыстырып жатқаны жайлы қауесет естiдiм. Бұл да қауiптi синдромның басы секiлдi…
– Менiң де құлағым осындай әңгiмелердi шалып қалды. Соңғы кездерi Абайға, Жамбылға, М. Әуезовке, Шоқанға қарсы жазылған мақалаларды да көрiп жүрмiн. Абылай хан мен Әбiлхайыр ханды шендестiру мысалдарын да кездестiрдiм. Бұл да рушылдық, жiкшiлдiк деңгейiнен туындап отырған әңгiмелер.
Әрине ұлттық деңгейдегi тұлғаларымызды мадақтаумен бiрге оның қателiктерiн де айта бiлгенiмiз абзал. Батыста ұлы тұлғаларын тек қана мақтап қоймайды, сонымен қатар қателiгiн де айта бiледi. Бiрақ ешуақытта жоққа шығармайды. Ал ұлы тұлғалардың атындағы елдi мекендер мен обьектiлердi өзге атаумен атау дегенiмiз дұрыс емес.
– Сiз орыстiлдi басылымның бас редакторысыз. Орыстiлдi оқырманмен де, зиялы қауыммен де етене байланыстасыз. Жалпы орыстiлдi қоғамның қазақ мәселесiне қатысты көңiл күйi қалай?
– Менiң ерекшелiгiм – қазақы аудиторияның ортасындамын. 1989 жылдан орыс тiлiнде қазақтың мүддесiн қорғап келемiн. Шынында да екеуiнiң сезiмi екi түрлi, дүниетанымында қайшылық басым. Көрiнбейтiн өткел тұрғаны да анық. Қазақтiлдiлер мен орыстiлдiлер өзара бiр-бiрiмен араласпайды. Қазақтар өз алдына жеке жиын өткiзедi, орыстар өз алдына. Екi ортада жүрген азаматтардың саны оннан аспайды.
– Ендеше екi қоғам өкiлдерiнiң араласуы, интеграциялануы үшiн не iстеу керек?
– Бұл ретте де билiктiң рөлi басым болар едi. Егер де билiк қоғамның бөлiнуiнен гөрi өзара жақындасуына көбiрек мүдделi болатын болса, екiтiлдi қоғам да бiр-бiрiмен жақындаса түсер едi. Билiк орыстiлдiлерге көбiрек оң көзбен қарайды. Ресми Үкiмет орыстiлдi басылымдарды көбiрек оқиды. Менiңше, билiк ортақ идеяға бiрiктiретiндей саясат жүргiзбей, қоғам осылай екiге жарылуын қоймайды.
– Бiзде әлi күнге дейiн тiлдiк саясатты Ресейдiң көңiл ауанымен жүргiзетiндiгiмiз байқалады. Мәселен былтыр қазан айында болуы керек Өскеменде өткен шекара аймақтардың бизнес форумына әдейi ат басын бұрған РФ президентi Д. Медведев үшiн Өскемен әуежайындағы “Әуежай” сөзiн жалма-жан “Аэропортпен” алмастырыпты. Бұл ненiң көрiнiсi?
– Бұл – жалтақтықтың және жалпақшешейлiктiң белгiсi. Кеңес Одағынан қалған жағымпаздықтың белгiсi.

ОППОЗИЦИЯ ТЫҢ ИДЕЯМЕН ХАЛЫҚТЫ СОҢЫНАН ЕРТЕ АЛМАДЫ

– Сiз бiр кездерi оппозицияның құрамында болдыңыз. 2005 жылы “Ақ жол” партиясының атынан Парламент Мәжiлiсiне депутаттыққа үмiткер атандыңыз. Сосын бiрден “Мысль” журналына бас редактор болып тағайындалдыңыз. Ол мемлекеттiк тапсырыспен шығатын журнал, “Қазақ газеттерi” холдингiнiң құрамына енедi. Оппозициядан неге бас тарттыңыз? Жалпы қазiргi қазақ оппозициясы жайлы не айтасыз?
– Менiң негiзгi позициям – мемлекетшiлдiк. Ұлттық бағытты қолдаймын. Бәлкiм оқырмандар қазiр ұмытып та үлгерген шығар. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында ұлт мүддесiн қорғап, орыс тiлiнде қалам тербеген санаулы азаматтың бiрi болдым. Солженицын, Кузьмин деген орыс шовинистерiне қарсы тұрып, қазақ тарихшысы Масановтың өзiмен айтыстым. 1989 жылы “Литературная газета” ұлттық мүдде жайында алғаш мақала жазғандардың бiрiмiн.
Менiң ойымша, Қазақстан алдыңғы қатарлы демократиялы мемлекеттердiң бiрiне айналуы керек. Мықты билiкке сай, мықты оппозиция болуы тиiс. Мықты оппозициясыз, демократия болмайды. Кезiнде мемлекеттiк қызметте де жұмыс жасадым. Сосын оппозициядан да үмiт күтiп, қатарына өткенiм рас. Бiрақ оппозиция дұрыс саясат жүргiзе алмады. Оппозицияның осалдығы жайында талай айттым да, жаздым да, бiрақ нәтиже болмады.
– Оппозицияның осалдығы неде сонда?
– Оларда өзiндiк идея болмады. Көбiсi – бұған дейiн айтылып келген идеяларды қайталады. Халықпен тiкелей жұмыс жасай алмады. Халықтың көңiлiнен шығатын идеялар ұсына алмады. Қатарына қажеттi мамандарды, iрi тұлғаларды тарта алмады.
– Мемлекеттiк тапсырысқа қалай қарайсыз? 20 жыл бойы Қазақстанға қоғамдық телеарнаның қажеттiгi жайында айтып келемiз. Оның қашан ашылуы мүмкiн. Сондай-ақ оппозицияның алға жылжи алмай отырғанының өзi көксандықтан өз эфирiн ала алмай отырғандығы сияқты. Бұған не дейсiз?
– Қоғамдық телеарнаның мәселесi 1992 жылдан берi көтерiлiп келедi. Мен сол кезде министрлiкте жұмыс iстеп жүрген болатынмын. Бiрақ не кедергi болғанын бiлмеймiн, осы уақытқа дейiн бұл мәселе жабулы күйiнде келедi. Қоғамдық телеарна сөз бостандығын дамыту үшiн керек. Ол не билiктiң, не оппозицияның ғана сойылын соқпауы тиiс. Қоғамдағы барлық саяси күштердiң эфирден орын алуына мүмкiндiк бере отырып, тең дәрежелi ақпарат тарату мүмкiндiгiне ие болуы қажет. Бiздiң қазiргi ақпарат бiржақты ақпаратқа айналып барады. Ақпарат құралының екi бағыты пайда болды. Бiрiншi – мемлекеттiк, ол барлық ақпарат құралдарының 95 пайызын қолына шоғырландырған. 5 пайыз болса да – оппозициялық басылымдар. Ал қоғамдық деңгейде ақпарат тарататын басылым жоқтың қасы. Мемлекет ақпарат құралдарына көмектесуi керек. Бiрақ iшкi редакциялық қызметiне араласпағаны жөн. Қазiр көптеген ақпарат құралдары медиа жоспар бойынша жұмыс iстейдi.
– Сейдаға, қазiр қалада өз тiлiнен жерiнген, қазақ мәдениетiн жатсынған қазақтар көбейiп келедi. Егер де тiлдiң тағдыры тағы да талқыға түсетiн болса, өз тiлiне қарсы дауыс беретiн жастардың саны көбейiп барады. Ана тiлiн үйренгiсi келмейтiн қазақтарға не дейсiз?
– Мен өз басым мектептi орысша бiтiрдiм, бүкiл саналы ғұмырым орыстiлдi ортада өттi. Бiрақ отбасындағы қазақы тәрбие менiң өз қағымнан жерiмеуiме әсер еттi. Сiз – қазақсыз. Сiздi орысша сөйледi екен деп орыстар, жапонша сөйледi екен деп жапондар, ағылшынша сөйледi екен деп ағылшындар қабылдамайды. Қазақсыз ба, қазақ боп өтесiз. Өз мәдениетiнен жерiген адам – жартыкеш адам. Ол қандай iрi табысқа қол жеткiзсе де, бәрiбiр өзiнiң тегiнен ажырап, тамырсыз бәйтеректей күй кешедi.
– Рахмет!