Сөздің нұрландыратыны да, уландыратыны да бар

Жазушы, журналист, дінтанушы Абай Хамза (Мауқараұлы)-мен сұхбат

-Көркем әдебиеттің қазіргі замандағы әсері қаншалықты деп ойлайсыз?

– Халқымыз көркем әдебиетті  сөз өнері деп атаған.  Оны «өнер алды – қызыл тіл» деп түсіндірген. Өйткені,  барлық ғылым тіл арқылы ғана үйретіледі ғой. Ал, сөз өнері, шешендіктің адам қоғамына қаншалықты әсері бар екенін  дана қазақ «тіл жас жарады, тас жармаса бас жарады» деп бағалаған. Бұдан жоғары сөз айту мүмкін емес қой.  Ал, исламда біреуді сыртынан жамандауды оның етін жеумен тең ауыр күнә деп тыйым салады. Тек,  жақсы сөз айт, болмаса үндемеу бәрінен абзал деп  насихаттайды. Өйтсе, көркем әдебиеттің әсері орасан екені анық. Осыны білген халқымыз «сөзге аспандағы бұлт  та азады» деген.

Қазіргі замандағы көркем әдебиетті кітап қана деп түсіну  – жаңсақтық. Оның насихатталу формасы алуан түрлі болып кетті. Ертеректе кітап басым түрде, театр келесі орында, радио хабарлары  мен айтыстар соңғы орында еді. Ол кезде теледидар жаңадан танылған-ды. Қазір теледидардағы көркем фильмдер алдыңғы орынға шығып кетті. Былайша айтқанда, көркем әдебиеттің драма деген жанры сананы қалыптастырушы жойқын руханиятқа айналып барады.

-Телефильмдердің зияны қаншалықты?

– Дүниедегі барлық нәрсе, күллі құбылыс қарама қайшылықта жаратылған. Оны біз, адамдар жақсы мен жаман деп атаймыз. Бірақ, жақсы мен жаман деп құбылысты  айыру  адамның дүниетанымына тікелей байланысты. Мәселен, бастан аяқ кісіні шыбын ғұрлы көрмей өлтіре беретін детектив фильмдер біреуге ұнайды, оны ол жақсы деп бағалайды. Біреулер оны жауыздықты, жамандықты таратушы деп жек көреді. Ал, егер өзің айтып отырған көркем әдебиеттің зияны деген ұғым бар десек, детектив біреулерге азғырушы шайтан секілді  кісі өлтіруге итермелейтіні сөзсіз. Мысалы, өзара ағайын болып кеткен алақандай аймағымызда жасөспірімдердің ақша үшін адам өлтіруі, ересектердің дүниелік үшін кісіні өртеп жіберуден тайынбайтын тағылық оқиғалардың болып жатқандығын зиян деп қана емес, қорқынышты қасірет деп атасақ артық емес. Меніңше, бұл жаман оқиғаларға  теледидардың ықпалы бар.

– Ал, пайдасы деп нені айтар едіңіз?

–  Біз қазір көркем әдебиеттің ең ауқымды насихатталатын саласын сөз етіп, содан мысал алып отырмыз ғой. Әлгі детектив фильмдер біреуді теріс жолға салып жатса, біреудің жеккөрініштігін туғызып, ондай жаман істен сақтандырушы болатын жағын да жоққа шығаруға болмайды. Алайда, қазір ізгілікті айқын насихаттайтын корей фильмдерін тамашалайтын адамдар болса,  ондағы адамшылық қасиеттерді бойына сіңіретініне сөз жоқ.

Ал,  Құран Кәрім хиссаларынан сюжет алынған Иран елінің көп бөлімді көркем фильмдері «Үңгірдегі әулиелер», «Хазіреті Мариям», «Хазіреті Жүсіптің басынан кешкендері» т.б.-лардың бізде әлі көрсетілмей келе жатқаны өкінішті. Өйткені, бұлар баяғыдағы біздің халқымыздың сүйіп тыңдайтын «Жүсіп-Зылиқа», «Хазіреті Ғали» сынды құнды дастандарына өте ұқсайды. Ал, оның имани тәрбиесінің қаншалықты зор болғандығын өткен ата-әжелеріміздің дегдар мінезінен-ақ еске алсақ жетіп жатыр емес пе…

– Ал, қазіргі басылымдағы көркем әдебиеттің рөлі өте азайып кетті деп ойлайсыз ба?

– Бұрынғыдан азайды деп ойлаймын. Өткен «социализм» деп аталған заманда басылымдағы көркем әдебиеттің әсері орасан болғаны анық. Мәселен, біз Моңғолия қазақтары, әсіресе, аға буын өкілі қазақстандық қазақ әдебиетінің дүниетанымын бойға сіңірдік қой. Оның радио арқылы жеткен әндерін жаттап, сауда арқылы келетін том-том кітаптарын, түрлі басылымдарын түгел оқып тастайтынбыз…

– Сонда осы буын өкілдерінің рухани деңгейі жоғары болды деп есептейсіз бе?

– Рухани деңгей, ол – басқа нәрсе. Қайта өткен буын өкілдерінің көркем әдебиеттің әсеріне ұшырауы жоғары болды деп айтуға болады. Яғни, соцреализм деп аталған жаңа қазақ әдебиетінде рухани кемелдіктен гөрі әсіре қоғамшылдық, асқан ұлтжандылық сарыны басым болды. Біз «қазақ» деген ұғымды барлық құндылықтардан  жоғары қоятын, ұлттық дүниетанымды бойымызға сіңірдік. Ал, социализм құлап, еркін қоғам орнаған кезде соның нәтижесін көрдік. Мәселен, ата-бабамыз 200 жыл астам бұрын ауып кеткен қазақ жеріне дүркірей көштік. Мұны  оңды жағы десек, жөнсіз жағы 150 жыл бауырласқан моңғол отандастарымызды жұртқа қалдырдық қой. Яғни, өткен кезеңнің көркем әдебиеті соцреализмнің тар шеңберіне қамалған адами құндылықтардан алыс қалған әдебиет болатын. Атейстік қоғам біздің өте құнды діни руханиятымызды, яғни бізді халық ретінде қалыптастырған имани кеңістігімізді жойып жіберген-ді. Біз бос қалған жан дүниемізді ұлттық құндылықтармен толтыруға тырыстық.

Енді ғана адамзаттық құндылық деген шексіз рухани кеңістіктің бар екеніне көз жеткізе бастадық.

– Біздің қазақ көркем әдебиеті әлі адамзаттық құндылық деңгейіндегі туынды жазған жоқ демексіз бе? Қазақтың өзі де адамзаттың бір бөлшегі емес пе?! Ондағы құндылық адамзаттың құндылығы бола алмай ма?

– Мен өз көзқарасымды айтып отырған жоқпын.  Уақыттың нәтижелеріне, заманның дәлелдеріне қорытынды жасаушы әдебиетші ретіндегі пікірімді білдіруім. Адамзаттық құндылық жасалса адамдар алтын іздегендей өздері-ақ тауып алады. Өкініштісі, біздің бүкіл қазақта өйтіп дүние халықтарын аралап кеткен шығарманы өз басым естімеппін. Ал,  біздің өзіміздің «әлемдік алыбымыз» деп жарнамалап жүргеніміз өз ішімізден алысқа жетпейтін айқай. Нағыз құндылық жарнаманы қажет етпейді.

Адамзаттың ортақ мұңы деген ол – ұлттық  мәселе көтеру емес, шын жүрекпен сезінген ақиқат тылсымдары, жан сырлары ғой.

– Сіз аудармашы ретінде моңғолдың «Алтын шежіре»,  «Субашид», «Ламалардың қанды қырғыны» сынды шығармаларын қазақшаға аударып, Қазақстан жұртшылығына таныттыңыз. Осылар адамзат құндылығына жата ма?

– Оған менің аудармам дәлел емес. Осы аталған кітаптардың өздері дәлел емес пе?! Олардың әрбірі туралы  маңызды әңгіме қозғауға болар еді. Әнтек, уақыт көтермейді ғой.

– Әдебиеттегі «измдер» туралы сөз қозғасаңыз…

– Классицизм, романтизм, реализм, соцреализм, сюреализм, модернизм, постмодернизм т.б. туралы ғой, иә?

Меніңше, бұл көркем әдебиеттегі шеберліктің даму кезеңі мен түрлері. Шеберлікте шек жоқ дейміз. Алайда, жанды гүл мен гүл туралы шебер өлең тең бе?!

Жұлдызды түнгі  аспан мен  түн туралы талай ақын тамсана жырлаған жыр теңесе алар ма?!  Жоқ,  қанша дарын болса да тек таңданыстың шегіне ғана барады. Тіпті, сонша шеберлікке жеткен қаламгер егер өзін жаратқан шексіз Ұлы Жаратушысының теңдессіз құдіретіне бас имесе, оны мойындамаса, онда оның өзін шебермін деуі – надандық емес пе… Өйтсе, «измдер» ақиқатты іздеген сансыз соқпақтың шиырлары десем, өз көзқарасым болмақ. Өйткені шеберліктің түпкі мақсаты – Жаратушысын тануға ұмтылыс қана.

Сұхбаттасқан, Нұрболат Өнерханұлы,  «Бай-Өлке.сом»