Көкбөрі рухты суреткер

Асқар Алтай!

Бұл есімнің бүгінгі қазақ әдебиетінде өзіне лайық орнын ойып алғаны рас. Көзқарақты оқыр­ман оның әр шығармасын асыға күтеді. Солай болуы заңды да! Өйткені, Асқар Алтай қазақ­тың шұрайлы тіліне жөргегінен жарыған жазушы. Алтайдың әйгілі Марқакөл өңірінде бес мыңнан, жеті мыңға дейін алалы жылқы біткен Шонжырбай бай – Асқар Алтайдың арғы атасы. Одан – Жыл­қы­шы, Жылқышыдан – Алпысбай, Алпысбайдан – Құмар. Алпысбай атақты Шәкәрімнің ұлы Зиятпен дос болған, Шығыс Түркістан Республикасы бас­шыларының бірі Сәліспен Семейде бірге оқы­ған. Арғы бетте генерал Мажунин дүңген көте­рілісіне басшылық еткенде, оған қазақтар да қа­тысқан. Алпысбай ел басына күн туғанда әкесі Жылқышыдан қалған бес жүзден астам қыл­құйрықтан көтеріліске қатысқан қазақ жігіттеріне қосарлап ат та мінгізген.
Ал Құмар Мәскеу төңірегіндегі атақты Ди­версиялық барлау мектебінің Шығыс барлау бө­лімін (1936–1942 ж.) бітірген. Сонда жүріп совет­тің барлаушылық қатал тәжірибесінен өтіп, қы­тай, моңғол, тибет, ұйғыр, орыс тілдерінде еркін сөйлеп, еркін жазған. 1942 жылы генерал Дә­лел­хан Сүгі­р­­баевтың кеңесшісі болып, Совет одағынан Зайсан шекарасы арқылы Шығыс Түркістанға енгізілген. Ол тәуелсіз Шығыс Түркістан Республикасын құрысып, Алтай аймақтық Сақшы бастығы қызметіне тағайындалады. 1951 жылы Оспан батыр ұсталғаннан кейін Құмарды қызметінен алып, Кеңес одағының ұйғаруымен Пекин Заң университетіне білімін көтеруге жібереді. Ол сол кездегі қазақтар арасында жоғары білімді заңгер азаматтардың санаулыларының бірі еді.
Құмар Алпысбайұлы Мағжанның «Батыр Баянын», Жүсіпбектің «Ақбілегін» әңгімелеп отыратын. «Алтайда ел нары екен қалың найман, Қытайға қалың найман қанат жайған» деп әкесінің әнге қо­са ыңылдап айтқан сөздері Асқардың құлағында бала шағынан қалып қойған. Ол Шәкәрімнің көп­теген өлеңдерін білетін, көп сөйлемейтін. Ал сөй­леп кетсе, сөздің майын тамызатын. Асқардың өз анасы Меңке де сөзге ұста адам еді.
Асқардың балалық шағы өте бай һәм құнарлы болды деуге толық негіз бар. Алты, жеті жасына дейін көп адамды көрген жоқ, қалың жылқы мен мал­ды көрді. Құдды суретпен сызып қойғандай, қыл қаламның да құдіреті жетпейтін сұлу Алтайдай арда табиғаттың ортасында өсті. Өз көзімен көр­ген жабайы аң-құс, жан-жануарлар бала Асқарды рухани түлетті. Бала кезінен бөрі мен бөлтірік ау­лау­ға, бұғы мен аю атуға аңшы Қауқай, Буратай, Нұр­ғали қариялармен, әкесі Құмармен бірге барып жүрді. Сондықтан да оның шығар­маларында аңшылық туралы оқиғалар жиі ұшырасады. Шы­найылығымен, тылсымдығымен оқырманын тамсандырады.
Ал мамыр айында Алтайдың алқызыл мода­ғай­лары кес-кестеп, қып-қызыл өрттей болып қарсы алған кезде өзі де түсінбейді, жан дүниесі астаң-кестең болып кететін. Сондай таңғажайып сәттерді басынан кешірді.

***

А.Алтайдың тұңғыш жинағы «Қыр мен қала хи­каяларына» (1998 ж.) енген «Қара бура», «Қаладағы құтпандар» хикаяттары жазылу формасы соны, тұщымды туындылар.
«Қара бура» хикаятындағы қара бура – символ. Қара бура – қазақтың езіп-жаншылған, сорлаған, қорланған рухы. «Қара бура» – ұлттық намысты қамшылайтын, ес жиғызатын һәм қазақтың өткенін ғана емес, бүгінгі кескін-келбетін де қанын сорғалатып көр­сетуімен құнды шығарма.
Ал Асқар Алтайдың «Қаладағы құтпандары» өзгеше дүние. Қаладағы қоғам келбетін бес ит кө­зі­мен суреттеп шыққан.

            Асқар әңгіме жанрының шебері. Бұған жазу­шының «Казино» жинағына (2008) енген әңгімелері айғақ. Оның әрбір әңгімесінің мәні мен мазмұны бір-біріне ұқсамайды. Оқыс оқиғалар көкірегі ояу адамды селк еткізері хақ. .
«Құдайсыз қоғамға, имансыз адамға бәрі рұқ­сат… ештеңе жат емес екен. Ал мұндай мұндар дү­ниеде өртті жүрек, дертті сана ақылға қонақ бер­мей, асау сезімге ғана бой алдырмақ…» Жер бе­тіндегі бүгінгі былықтар мен қырғи-қабақ со­ғыстар, түрлі-түрлі табиғи апаттар мен катаклизмдерге кінәлі – адамдар!
Сол үшін адам баласы өзін-өзі жақсы жаққа өз­гертуі керек. Парақорлықтан, жағымпаздықтан, мақтангершіліктен, қызғаныштан, көреалмау­шы­лықтан, тойымсыздықтан, тыраштанудан, елік­теу­ден, арақ-шараптан, ысырапқорлықтан, т.б. толып жат­қан жағымсыз істерден!..
Жинақтағы Асқар Алтайға тән стиль: оқыр­ман­ды бір­ден баурап, жетелейтін шұрайлы тіл, шиыр­шық ат­қан оқиға мен оқырманға салар ой, дәл қойылған та­қырып менмұндалап тұрады. Қараңыз: «Казино», «Салбурын», «Сібір офицері», «Көзімнің қарасы», «Қа­бірші», «Балақ бау», «Шың», «Дода», «Дық», «Оба жыл­ғы сауық», «Мар», «Мең-зең», «Кентавр», «Лайба­ран», т.б.

« «…Әде­бие­тімізге өз үнімен, өз тілімен, өз шындығымен ек­пінді, қарқынды қаламгер келді. Асқардың тілі бай, Алтай тауларының топырағындай құнарлы, шө­біндей шүйгін. Қазақ тілінің қаймағы бұзыл­ма­ған, жал-құйрығы күзелмеген, бөгде сөзбен был­ған­ба­ған ортада ер жеткен жазушы екенін кітап­тың әр бе­тін оқыған сайын біле түсесіз». суреткерлігі.

***

Жазушының отыз жасында жазған «Алтай балладасы» (Алтайдың алқызыл модағайы) роман-мифі жайлы баспасөз бетінде көп жазылды.

Аумалы-төкпелі сын сағаттарда, тағ­дыр не олай, не былай болып кетеді-ау деп тұр­ған кезде Алланың назары түседі. Біздің арамыз­дағы рухты адамдар оянады! Жекелеген тұлғалар рухты оятады! Өкініштісі сол, сол қайсар рухты біз ұмыт­қанбыз… Тіліміз де, діліміз де әлсіз, еліктеуші-со­лықтаушы ұлтқа айналдық. Ағылшын келсе, ағыл­шынға, қытай келсе, қытайға, орыс келсе, орысқа еліктейміз.
Дәл бүгін қазақ терісі шала сыпырылған сол бөрі сияқты. Рухы да сондықтан шала. Шала рухты, тіпті рухсыз, намыссыз жұртқа айналып бара жат­қандаймыз. Жазушы осыны айтып тұр. Бір кездегі рухты ер мен бүгінгі рухсыз елді меңзеп отырған­дай.

 «Туа­жат» романы хақында А.Ментебаева. – «Туажат» Туажат образына сай тылсым сырын да оқырман ой көзі­мен шолсын деп тереңіне жасырған… Себебі, бір оқығасын қайтып қолыңа алғың келмейтін, оқиға­сы оқыған жеріңде-ақ ұмыт қалатын шығармалар көп. Ал «Туажат» санаңда таңбаланып қалатын, қай­та-қайта қайталап оқуға оралтатын рухты шы­ғарма».

Роман бір деммен оқылады. Кино көргендей күй кешесіз. Бұл – жазушының шеберлігі.

***

А.Алтайдың кез келген шығармасында жа­дыңызда жаңғырып тұрар, үнемі үзілмейтін өршіл рух бар. Ол – бабаларымыздың Бөрі тотеміне та­бын­­ған сонау заманнан келе жатқан – Көкбөрі ру­хы! Содан да болар, жазушы сомдаған кейіпкер­лер шетінен қайсар, қайратты, намысқой, жігер­лі.
Әдебиет тарихынан белгілі жәйт, талантты жазу­шы прозаның қай жанрында болмасын қам­шы салдырмас, әмбебап болады. Мейлі әңгіме, мейлі повесть, мейлі роман жазса да! Асқар Алтай да сондай ерек талант иесі! Бұл сөзімізге оның бүгінге дейін жарық көрген шығармалары айғақ.

Толымбек ӘБДІРАЙЫМ,
жазушы.

«Қазақ әдебиетінен»