Әлімғазы Дәулетқан: Шығыс Түркістанның шындығы немесе Әлихан төре кім еді?

Әлихан төре – тұтас түріктің мақтан тұтар асыл перзенттерінің бірі еді. Ол ғасырға жуық ұзақ та, ауыр ғұмырында түрік халықтары мен исламиятқа адал қызмет етіп, артына өшпестей мол мұра қалдырып кетті. Солай бола тұра, осынау айтулы тұлға туралы біздің қазақ жұртшылығы онша біле бермейді. Әрине, оның да белгілі тарихи себептері бар болатын.

Әлихан төре, Қырғызстанда туып өссе де, өмірінің негізгі бөлегін Өзбекстанда өткізді. Ал, халықаралық саяси аренаға шығып, Орта Азияға танымал болған он төрт жылын көршілес Шығыс Түркістан жерінде өткізген болатын. Замандастары Әлихан төрені әу баста аса білгір діни ғұлама әрі Ибн Сина мектебінің үздік өкілі ретінде танып білсе, көршілес Шығыс Түркістан жерінде оны бес жыл (1944-1949) өмір сүрген “Шығыс Түркістан Ислам жұмһұриятының” тұңғыш президенті, ұлттық армияның бас қолбасшы-маршалы ретінде жақсы білетін еді. Жөргегінде тұншыққан сәбидей ғұмыры қысқы болған сол “Шығыс Түркістан” мемлекетінің желеп-жебеушісі де, құныкер-қылмыскері де кешегі қандықол Сталин мен советтік КГБ (МҚК), КПСС (СОКП) пен ҚКП екені күні бүгінге дейін ресми тарихта атаусыз қалып келді. Жабулы қазан жабулы күйінде қашанғы жатпақ? Біз бүгін маршал Әлихан төре Сағұнийдің өмірі мен қайраткерлігі жөнінде айта отырып, 30-40-жылдарда СССР (КСРО) мен Гоминдандық Қытай арасында, сондай-ақ КПСС пен ҚКП арасында тәлкекке түскен Әлихан төре мен “Шығыс Түркістан Ислам жұмһұриятының” трагедиялы тағдырын сөз етпекшіміз.

Әлихан төре 1885 жылы 21 наурызда, Қырғызстанның Тоқмақ қаласында, дихан отбасында дүниеге келген. Әкесі Әндіжандық өзбек – Шәкірхан төре, шешесі – қырғыз қызы еді. Шәкірхан төренің төрт перзенті болып, Әлихан төре соның екіншісі. Ағасының аты – Әлімхан төре. Тұрмыс тауқыметін жеңілдетуді ойлаған Шәкірхан төре 1883 жылы Әндіжаннан ежелгі Баласағұн, қазіргі Тоқмақ қаласына, қайын жұрт сағалай келсе керек. Әлихан төре әдеби лақап ат ретінде, өзі туған ежелгі Баласағұн қаласы атынан, қысқартып “Сағұний” деген ат береді.

Әлихан төренің арғы ата-бабалары ақсүйек төре тұқымы болып есептеледі. Түпкі аталары Қылыш Бұрхан төре әйгілі Үндістан Моғол билеушісі Бабыр Шаһтың жақын серіктерінің бірі болған көрінеді. Сондықтан да Қылыш Бұрхан төреден таралған үрім-бұтақтың бәріне хан және төре атаулары қоса қойылып, құрметтелу дәстүрге айналса керек.

Шәкірхан төре тұсында бұл әулеттің тұрмыс-тіршілігі жадаулау болса да, тектіліктен айырылмаған Шәкірхан төре балаларына жетерлік білім беруден еш нәрсесін аямапты.

Көреген әке, жап-жас Әлихан төренің ерекше алғырлығын байқап ағасы Әлімхан төре екеуін сонау бір қиырдағы Араб еліне оқуға аттандырады. Қасиетті Мәдине қаласына барып бір неше жыл білім алған ағайынды екеу, Бұхара қаласына оралып, медреселерде оқуын жалғастырады. Өз заманына ылайықты діни және пәнни сауатқа ие болып, жан-жақтылы толысады. Араб, парсы-тәжік тілдерін жете меңгереді. Туысқан түрік халықтары тілдерін де жақсы біледі. Өзі білетін тілдерде әдеби шығармалар жазып, өлең де шығарады.

Әлихан төре өз өмірінде екі рет (1905, 1925 жылдары) қажылық сапарға аттанады. Осы барыста өзі болған елдердегі саяси, қоғамдық өмірді жіті бақылап, болашақ жөніндегі ой-пікірлері, өмірлік мақсат-мүделері қалыптасады. Жидда қаласында ұзақ аялдап, Шығыс медицинасын, ибн-Сина ілімін жан-жақтылы зерделей оқуға күш салады. Сонымен бірге математика, астрономия, жаратылыстану, ислам философиясын жан-жақтылы қарастыра жүріп, әскери өнер мен билік ғибратнамаларын игеруді де назардан тыс қалдырмайды. Осының бәрі де текке кетпей, қырқыншы жылдары Әлихан төрені жұрт танып, мойындаған президентік, маршалдық биік тұғырға асқақтата көтерген болса керек. Ол өз алдына бөлек әңгіме.

Халқымыздың аяулы ұлдарының бірі Ақжан Машани мен Әлихан төренің арасында кереметтей достық, аға-інілік қарым-қатынас болғанын бұл күнде көп адам біле бермейді. Ұлыны ұлы алыстан танитынына куә болар қызықты әңгімені кезі келгенде әңгімелей отырамыз.

Әлихан төре өмір сүрген ХІХ-ХХ ғасыр тұтастай алғанда, әлемдік отаршыл державалардың Батыс Түркістан мен Шығыс Түркістан аумағын бөліске салу жолындағы қанды жорықтарымен, айлалы дипломатиялық, саяси соғыстары ылаң салған ең трагедиялы оқиғаларға толы болды.

Абыз қариямыз Дінмұхамед Қонаев дәл тауып айтқандай:бұл ғасыр “…таңғажайып ғасыр, тарих үшін қызықты, ал замандастары үшін қасырет ғасыр”,- болған еді. Сондықтан бүгінгі тәуелсіз елдің ұрпағы тарихтан тағлым алуы, ата-бабасы басып өткен қилы заманды, қиянаттың құрбаны болған аяулы перзенттерін қастерлеп еске алып отыруы лазым.

Дінмұхамед атамыздың ұлағатына жүгінер болсақ: “Тірілер өлілердің көзін жабады, ал өлгендер тірілердің көзін ашады.”

Әлихан төре Сағұнийдің даңқты өмір жолы мен қасіретті тағдыр тәлейі, тірілердің көзін ашар тағылымға толы.

Әлихан төренің алғашқы саяси әрекеті 1914 жылдан басталған екен. Патшалық Ресей ХІХ ғасырдың екінші жарымында Өзбекстан мен Тәжікстан, Қырғызстан қалаларын арт-артынан басып алды да, жергілікті халықты аяусыз езіп-жаншып, арзан еңбек күш ретінде мал орнында жұмсады. Күндікші-жалшылардың тапқаны тамағына жетпеді. Әлихан төре осы шындықты жалшыларға түсіндіріп, қарсылық әрекетке шақырды. Патшалық өкіметтің құпия қызметкерлері бұл әрекеттен сезіктеніп, оның соңына түсіп, аңдуға алады. 1916 жылы қазақ, қырғыз халықтарының әйгілі ұлт азаттық қозғалысы басталғанда, Әлихан төре қырғыз шаруаларының қарсылық қозғалысына белсене қатынасады. Көтеріліс аяусыз жанышталған кезде, амалсыздан бас сауғалап Қашқарияға кетуге мәжбүр болады.

Қазан төңкерісінің дүмпуімен, езілген халықтарды жарылқамақшы болған большевиктердің салтанатты мәлімдемелерінен үміттенген Әлихан төре 1918 жылы еліне қайта оралады. Бірақ күткен үміт ақталмады. Енді ол коммунисттердің қудалауына түсіп, әр жерде бас сауғалап жүреді. 1930 жылы Бұхарадағы ислам медресесіне мұғалімдікке шақырылады. Ол Бұхараға барған кезде медресені Совет өкіметі жауып тастайды. Басқа да көрнекті діни ғұламалар қатарында Әлихан төре де қамалады. Адал шәкірттердің тәуекелінің арқасында түрмеден қашып шығады.

1932 жылы сенімді достарының көмегі арқасында аман-есен Құлжа қаласына келеді. Соңынан бала-шағасын алдырып, Құлжада бейбіт өмір сүре бастайды.

Жан-жақтылы білімдар ғалым, білгір емші, адал мұсылман ретінде Құлжалық жамағатқа тез танылған Әлихан төре, сол кезде Шинжаң өлкесін дара билеп тұрған диктатор Шиң Шысай тыңшыларының да назарына ілігіп үлгерген болатын. 1937 жылы Шиң Шысайдың жаппай репрессиясы басталғанда, Әлихан төре өзіне қатер төнгенін сезіп, оңтүстіктегі Күшар қаласына кетіп, жасырынады. Бірақ соңына шырақ алып түскен өкімет адамдары оны тұтқындап, Күшар түрмесіне қамайды. Үй-мүлкін тәркілеп, бала-шағасын тентіретіп жібереді. 1941 жылға келгенде түрмеден босап, Үрімжі арқылы Құлжа қаласына қайтып оралады.

Құлжа халқы Әлихан төренің қажымас күрескер екеніне көзі жетіп, қуана қарсы алды. Ол орайы келгенде мешіттер мен басқа көпшілік орындарда, Түркістан халқы бастан кешіп отырған ауыр күндер жайлы, еркіндік пен бостандық үшін жиһат ашу керектігін әңгімелеп, үгіт-насихат жүргізе берді. Күн өткен сайын төренің халық алдындағы беделі арта түсті. Тағат-төзімі таусылған халықтың бір басшыға зәру екенін Әлихан төре де айқын сезіне бастаған болатын.

Шинжиаң деп аталған Қытай өлкесінде 30-40 жылдарда болып өткен қым-қыйғаш оқиғалар жөнінде аздап болса да тоқталып өтпесек, Әлихан төре бастаған 1944 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың себеп-салдарын түсіну оқырмандарымызға мүлде мүмкін болмас еді. Оның үстіне, 1937-1938 жылдарда КСРО-да жаппай жүргізілген “халық жауларына” қарсы күрестің Қазақстанда неліктен төтенше қатігездікпен жүргізілгенін, Қазақстанда қаптап кеткен “Жапон шпиондары” деген саяси қалпақтың қайдан, қалай пайда болғанын анықтауға да бұл шегіністің пайдасы тиер деп ойлаймыз.

Ежелгі Шығыс Түркістан жері Шинжиаң (жаңа шекара, жаңа өлке) өлкесі болып аталып, орталық Қытай өкіметіне бағындырған 1756 жылдан бермен қарай жергілікті халық үлкенді-кішілі 400-ге тарта ұлт азаттық көтеріліс жасап, отарлық езгіге қарсы бас көтерген екен. ХХ ғасырдың алғашқы жарымында бүкіл Қытайды дүр сілкінткен екі бірдей ұлт-азаттық қозғалысы болып өтті. 1931-1933 жыл аралығында Қожанияз хажы бастаған құмыл шаруалары көтерілісі кезінде Алтайлық Шәріпхан төре бастаған қазақ шаруалары бас көтеріп, Алтай аймағын отаршылдардан азат етіп алды. Сол тұста Дүнген халқының 22 жасар ер жүрек генералы Ма Жұңи келіп қосылды. Оңтүстік Шинжиаңдағы “Алты шаһар” халқы да қозғалып бүкіл өлке дүр сілкінді.

1933 жылы 12 сәуірде Үрімжіде әскери төңкеріс болып, миллитарист Жын Шурин өкіметін аударып тастады. Осы орайды пайдалана қойған ала аяқ полковник Шиң Шысай қайта төңкеріс жасап, билікті өз қолына алды.

Шинжиаң өлкесінің геосаяси жағдайы өте күрделі еді. Өлке орталығы Үрімжі мен оның айналасында өлкелік әкімшілікке қарасты әскерилер құрамында жартылай тәуелсіз екі полк “Ақ орыс” әскері бар болатын. Октябрь төңкерісі кезінде қашып барған орыс, белорус, украиндық офицерлер мен әскерлер өлкедегі саяси жағдайға тікелей ықпал ете алар күшке айналған болатын. Совет өкіметі олардың қимыл-әрекетін жіті бақылап отырушы еді.

Полковник Шиң Шысай “Гуихуа армиясы” әділетке, ізгілікке оралғандар деп аталған осы полкты өз жағына шығарып алумен бірге, КСРО-ның Үрімжідегі Бас Консульдығымен де тығыз байланыс орнатып, олардан қолдау күтті.

Айлакер Шиң Шысай “Алты ұлы саясат” дегенін жариялады. Оның бір мазмұны “Совет одағымен достық орнату, ұлттар теңдігі, және бейбітшілікті қорғау” деген тәрізді болып келетін.

Бұл тұста совет өкіметі көршілес Шинжиаң өлкесінде қандай күштер билік басына келуіне қатты мүделі еді. Ақыры Шиң Шысай айласын асырып совет өкіметінің әскери көмегіне қол жеткізді. Өз қарсыластарын советтік қызыл армияның зеңбіректері мен әскери ұшақтарының бомбасымен тас-талқан етіп жеңді де, бүкіл өлкедегі билікті қолына алды. Ол, 1934 жылдан бастап Жаңкайшы өкіметімен болған байланысты толық үзді де, өлкені советтік ақылшы-кеңесшілермен бірлесе отырып басқаруға кірісті. Советтік әскери, барлау органдарынан келген ақылшылар Шың өкіметінің бүкіл әскери, барлау, шекара әскерлері құрылымын құрып берісті.

1937-1938 жылғы сталиндік репрессия тұсында, қазан төңкерісінен бері Шинжиаңға қашып өткен ақ гвардияшылар мен Алашордашылар, бай, кулак дегендерден есеп алып, кек қайтару орайы келген еді. Саяси орайшыл Шың шисай да өз бақталас жауларынан құтылу сәті келді деп ұқты да, совет барлау орындарына троцкишілдер мен “кері төңкерісшілдердің, жапон, неміс агенттерінің тізімін” тоғыта бастады. Сол тұста Қазақстаннан қашып барған халқымыздың аяулы ұлдары Зият Шәкәрым, Райымжан Марсеков қатарлы жүздеген адам ұсталып, атылды.

Бүкіл Шинжиаң он жылдай қан-қасап түрмеге айналды. Осы он жыл ішінде 60 мыңдай адам Шиң Шысай мен совет разветкасының құрбанына айналған екен. Әлихан төре де осы тұста қамалып, түрме азабын көріп шыққан болатын.

Шиң Шысай 1938 жылы Москваға барып, Сталиннің қабылдауында болады. Сталиннің қолынан коммунистік партия билетін алып қайтады. Сталиннің сеніміне әбден кіріп алған соң, Москва да арнайы тәрбиеленіп жатқан әйгілі Дүнген генералы Ма Жұңиді жалған айғақтармен жапон агенті деп дәлелдеп, ату жазасына бұйыртады.

Шиң Шысай осындай жалған делеларді қолдан жасай отырып, совет барлау орындарына – Шинжиаң Троцикшіл-Бұхариншілдер мен Жапон, Герман, Түркия, араб елдерінің шпиондарына мекен болғанын, оның советтік Орта Азиялық республикаларына үлкен қатер төндіріп тұрғанын дәлелдеуге барын салды. Қанды қол жендет ол мақсатына жетті де.

Сөйткен сталиншіл, коммунист Шиң Шысай 1941 жылдан бастап өзінің шын бет-бейнесін аша бастады. Гитлер армиясы Москва түбіне таяғанда жалт беріп, Жаңқайшы өкіметіне қарай аунап түсті.

Шиң Шысайдың бұйрығымен советтік мамандар үш тәулік ішінде Шинжиаңнан айдап шығарылды. Үрімжі түрмелеріне енді советшілер мен комунистер топ-тобымен қамала бастады. Советке қарсы жаппай үгіт-насихат, тазалау үдей түсті.

Гитлер армиясымен өлім-өмір айқасын бастаған Сталинге Шиң Шысайдың бұл опасыздығы еш кешірілмес дұшпандық болып, көкірегіне шемендей қатып қалып еді.

Опасыз достан қалай өш алу керек? Оның амалы оңай табылды. “Шығыс Түркістан үшін күрес” ұранын көтеріп, жергілікті ұйғыр, қазақ, дүнген халықтарын ұлт-азаттық күресіне аттандыру арқылы Шынжиаңды қайта қолға алу керек болды.

Бұл жай ғана сөз емес, жоспарлы түрде, жаппай жолға қойылған ішкі-сыртқы барлау мен ашық, жасырын үгіт-насихат машинасын іске қосу арқылы қолға алынған мемлекет аралық күрделі жұмыс болатын.

1942 жылдың ақпан айында Москвада Сталин, Берия және Косыгин бас қосып, Шығыс Түркістан мәселесімен шұғылданатын арнайы топ құруды ұйғарысты. Іле-шала, Ташкент қаласында Москваның бұйрығын орындап, нақтылы істі үйлесіріп отыратын орган құрылып, оған сол кездегі Өзбекстан компартиясының бірінші хатшысы Осман Юсупов жетекшілік етті. Оның жұмысына Қырғызстан мен Қазақстанның қатысты органдары сәйкесіп отыру міндеттелді. Барлау орындары жаппай жұмылдырылды. Сонымен, 1943 жылдың жазынан былай қарай Ташкент қаласынан “Шарыһ һеһихаты”, Алматы қаласынан “Қазақ елі” журналдары араб алфавитімен басылып шыға бастады. Астыртын жолдармен ол журналдар Шығыс Түркістанға жөнелтіліп ұйғыр, қазақ арасына таратылып отырылды.

Күні бүгінге дейін әр түрлі басылымдарда жарық көрген материалдарды зерделей қарап отырсақ 30-40 жылдардағы тарихи шындық бұрмаланып, өтірікті шындай сырғытып отырғанына көзің жетеді. Осындайда: Цервантестің: “Жалған тарихшы, жалған ақша жасаушы ретінде жазалануы керек-ақ”,- дейтін қатал үкімі еске түседі. Ендігі жерде, саяси көлгірсуге, “үш аймақ төңкерісі” деп аталған ұлт-азаттық қозғалысының ащы шындығын боямаламай, ұлттық пәтерлерге сүйрелей, жоққа таласып, қызыл кеңірдек болмай, болғанды-болғандай айтуға тиіспіз.

Біздің көптен бері соңына түсіп жүргізген зерттеу жұмыстарымыздан түйген түйініміз мынаған саяды:

1944 жылдың басындағы Шығыс Түркстанның саяси жағдайы барынша шиеленісіп, ұлттық қайшылық шегіне жете асқынып тұрған болатын. Қанды қол Шиң Шысайдың түрмелерімен аңду-бақылауынан қашқан бір топ адамдар Моңғолстан мен Қазақстан, Қырғызстанға жасырын өтіп кетіп жатты. Дәлелхан Сүгірбаев Алтайдан Моңғолстан арқылы Қазақстанға қашып өтсе, Ысқақбек Мөнен Қырғызстанға қашып өтеді. Іледен Фатих Мүсілім қатарлы адамдар да жасырын түрде шекарадан өтеді. Осылардың бәрін Алматыға жинап, арнайы курс ұйымдастырып, саяси, әскери тәлім-тәрбиеден өткізеді де астыртын күрес жүргізуге кері қайтарып отырады. Дәл осы тұста Ташкент қаласындағы арнайы лагерде ерекше тапсырмалар орындау үшін 70 адамдық арнайы топ ұзақ дайындықтн өтіп жатқан болатын. Оның ішінде өзбек, тәжік, қырғыз, қазақ, ұйғыр, татар, түрік, дүнген ұлтынан іріктеп алынған оқыған, өнерлі жастар көп еді. Соның бірі, кейінгі кезде “Шығыс Түркістан Ислам жұмһұриятының” төрағасы болағн ұйғыр перзенті Ахметжан Қасыми болатын. Бұлар 1942-1943 жылдары Шығыс Түркістанның тұс-тұсынан асыртын түрде жіберіліп жатты.

Ахметжан Қасыми 1941 жылы Тарбағатай шекарасынан жасырын өтіп, көп ұзамай Шың Шисай барлаушыларының қолына түсіп, тек 1944 жылдың наурыз айында түрмеден шығады да, сәуірде Құлжа қаласына келеді.

Бұл кезде Құлжада Әлихан төре бастаған “Азатлық тешкилаты” (Азаттық ұйымы) құрылып, іске кірісе бастаған болатын. Құлжадағы совет консульдығы астыртын күрес ұйымдастыру ісін тікелей өз қолдарына ұстап отырғандығын ендігі жерде жасырып-жабудың қандай жөні бар?

Істің нақтылы шындығы, даму барысы былай болған: 1944 жылдың басында совет одағының Құлжа қаласындағы бас консулы Дувашин деген орыс Әлихан төремен жасырын кездесіп, әңгімелеседі. Егер Әлихан төре мешіттер мен басқа да орындарда айтып жүрген үгіт-насихаттарын іске асырғысы келсе, өзінің барынша қолдау көрсететіндігін, бұл тек өзінің жеке басының пікірі емес екенін ескертеді. Әйтсе де, совет өкіметінен қуғын көріп, оның тас түрмесінен әрең қашып құтылған Әлихан төре орыс консулының бұл сөзін, әдейі арандатып, сыр тарту деп ұққандықтан барынша байсалдылықпен ол ұсыныстан бас тартады. Осыдан кейін де бұл оқиға екі рет қайталанады. Соңғы рет Құлжа қаласында, Полат ака деген өзбектің үйінде Дубашин екеуі кездеседі. Бұл ретте Дубашин Совет өкіметі атынан, ресми адам өкілеттілігімен сөйлейді. Егер де Әлихан төре жасырын ұйым құрып, халықты жиһадқа шақырса, совет өкіметі оған қажетті барлық көмекті қолма-қол беріп отырады. Шығыс Түркістан жері толық азат болып “Шығыс Түркістан Ислам жұмһұрияты” құрылғанға дейін жан-жақтылы көмегін аямайды. Ол үшін Әлихан төре Дубашиннің сөзіне сеніп, екі жақты хаттамаға қол қойуы, батыл іске кірісуі талап етіледі.

Әлихан төре ойланып-толғана келе орыс елшісінің ұсынысын қабыл көреді. Неге қабыл көрмесін, өмір бойы алдына сондай киелі, ұлы мақсат қойып келмеп пе еді, халықты сондай бір қасиетті соғысқа үндеп келмеп пе еді? Сондай күн туайын деп тұрса, адал Мужаһит бәйгеге әлдеқашан тігіп қойған жалғыз жанын неге аяп, неден қорқады? Әлихан өзінің “Шығыс Түркістан қасіреті” деген кітабында өмірге болған көз қарасын мынадай жолдармен білдірген екені: – “Ұлы ойшылардың айтуына қарағанда, адамның өмірі өлшеулі, жалғыз-ақ рет беріледі. Осынау келте ғұмырын да артына жақсы ат қалдырып кету, тірілер арасында өмір сүргенмен бірдей, өйткені адам өзінің мейір-махаббатымен ғана тірі болмақ.”

(Жалғасы бар) qamshy.kz