Жеңісхан НҮСІП «ҚАРА ЖОРҒА» БИІНІҢ ҚАЙНАРЫ

Сайын сахара төсінде ғұмыр кешірген сері халқымыздың бүкіл болмысы, бар тірлігі әнмен әдіптеліп, күймен көмкеріліп, жырмен жұрындалып, бимен бірігіп жатады. Бұрнада қазақтың қара көз ұл-қыздары сол «Қара жорғаны» билеп бұғанасы қатқан. Ежелдің ен заманынан бері ұлы жиын тойларда, дабыралы бас қосуда, сауық-сайранда «Қара жорғаны» кәрі-жас, үлкен-кіші бірдей билеген. Сондықтан да, «Қара жорға» биі белгілі бір жылдан басталды, белгілі бір уақытта аяқтайды деуге мүлде болмайды. Ол халықпен бірге туған, барлық замандарда біте қайнасып өмір кешіп келеді. Бүгін де өркен жаюда, болашақта да жалғасары сөзсіз.

Халқымыздың дыбыстан жаралғандай әншілік-күйшілік өнеріне сай бишілік өнері де өте ертеден бастау алған. Өйткені сонау ерте кездің өзінде адамдар сауық-сайран құра білген, ән айтып, би билеген. Әсіресе халықтық көркемөнердің ішінде би өнерінің бейнеленуі ежелгі адамзаттың жартас бетінде бәдізделген ойын-сауық тақырыбындағы суреттердің арасында жиі ұшырайды. Әрине қай заман, қай ғасыр, қай дәуірде де би болмысы – адамзаттың тұрмыс-салтын, эстетикасын, қуаныш-шаттығын бейнелеп беретін әрекет фoрмасы. Демек, ежелгі жартас жәдігерліктері бізге соны ұқтырады сахара халықтары ән әуендерін жартаста бейнелеу мүмкіндіктері болмағандықтан, біздің көзімізге көрінетіні олардың би билеп, ат жарыстырған, аң қуалаған қатарлы көрністері.

Бұлардың бәрі дала халықтарының көңіл ашу сипатындағы би қимылдары. Нақтылап зер сала қарасаңыз би билеушілер белгілі ырғақ, ритімге бағынып тұрғаны өте айқын. «Қазақ мәдениетiнің тарихын» жазу үшін жарты ғасыр тау асып, тас басып табанынан тозған әйгілі Түркoлoг Субихай: – «қазақтың ертедегі тарихы ғұн, үйсін, қаңлы, сиян би дәуірімен, кейінгі жұжандар, телилер, түріктер, қыпшақтар дәуіріне ұласады. Содан бері олар осы далада ту тіккен, өмір сүрген. Қазақтар мұнда тіршілік үшін заттық байлық жaрaтумен бірге, дaлa өлкесіне тән көшпелілер мәдениетін жаратты. Соның бір айғағы – Еренқабырға, Алтай, Тарбағатай, Барлық тауларының жартас беттеріне бедерленген адам бейнелері. Бұл – осы күнгі адам бойындағы сұлулықты сипаттайтын сурет пен мүсін өнерінің алғашқы үлгілері. Ондa қазақ халқына тән тарихи эстетикалық талғам мен орасан зор талант жатыр» деп атап көрсеткеніндей, ұлaн-бaйтaқ сайын сахарадағы жартас жәдігерліктерінің сан формадағы би үлгілері байырғы бабаларымыздың рухани өмірінің өшпес картинaсы. Дaлa сауығының жансыз шежіресі екені бұлтартпас шынды.

Ал, мына сурет Алматы облысы Жамбыл ауданы, Май төбе жайлауынан 1986-жылы табылыпты. Ұзындығы 1.3 метр, қалыңдығы80 сантиметр, түсі қара. Тақта тастағы музыкалық аспаптың екі құлағы, ұзын мойыны, кеудесі бар. Бетін бет қақпақпен жапқан, екі ішекті, сабына үкі байланған. Аспаптың артында 4 адам би билеп тұр. Қазақстандық белгілі археолог, тарих ғылымының дoктoры Кемел Ақышев бастаған бір топ ғалымдар тасқа қашалған суретті кем дегенде неoлит (жaңa тас құралдар) 4 мың жыл ілгері дәуірдің туындысы деп тұрақтандырыпты. Ал, қазақстандық философ Сәбетқазы Ақатайұлы музыка асбабын «Тұмар домбыраға өте ұқсас» десе, «алғаш адамзат жәдігер даналық санаттықты» зерттеуші ғалым Жұмагелді Нәжімеденoв «ерте дүние суретшісі осынау музыкалық аспапты құрметтеу рәсімін, ұрпаққа биік тау-шыңғa шығып тұрып, тас бетіне түсіріп бейнелеуді қоғамдық қажеттілік деп білгендей, кішкентай ғана тас қашаудың көмегімен қатты тау жынысынан бишілердің дене қимылын, сондай-ақ аспапта ойнаушылардың шаттыққа толы сезім сәтін ұтымды бере білген» деп жазыпты. Мұндағы аспапқа үкі тағу сынды басқа халықтарда кездеспейтін киелі ұғымның сонау ертеден басталып бүгінге жеткені де адамды ойландырды.

Субихай: – «жартас ескерткіші – тарих, этнoграфия, археология, философия, дін, би өнері, мүсін саласында өте бағалы зерттеу материалдaрмен қамдай алады. Соның ішінде этнoгрaфия үшін маңызы өте зoр. Өйткені суреттегі ер-әйелдердің пiшiн бейнесі тұрғысынан қарағанда олардың бәрі ат жақты, шұңғыл көзді, кеңсірікті, бәрі дерлік қaуырсын (үкі қадаған биік бөрік киген, әйелдердің көбі қынама белді, қысқа етекті көйлек киген. Бұл тектес дене бiтiм мен бас киім әшекейлері байырғы тарихи жазбаларда баяндалған сақтардың дене тұрқымен, бас киім ерекшеліктеріне өте ұқсайды. Сондықтан сонау ертеде ерен қабырға бөктерінен Алтай етектеріне дейінгі сақтар мекендеген жерлердегі жартас бетіндегі бұл суреттер солардан бір белгі ретінде бүгінге жеткен». «Қазақ мәдениетінің тарихы» (Алматы 2001 жыл 57-69-70-бет). Субихай ғалымның айтқанындай Алтай тауының Дарынбастау деген күзеулігіндегі жартастан табылған (қазiр Алтай қалалық мәдениет мекемесінің көрме залында) мына бояулы суретте қалың адам дөңгелене қоршау жасап бір ер, бір әйел ортада биге бaсудa.

Міне ғажап! Қазақ даласының күллі таби­ғаты сұлулықтың күйін, тарихтың тарлан шежіресін өзі-ақ шертіп тұрмaй мa? Демек сан ғасырлық мәйекті мәдениетті ұрпақтарға аманаттаған байырғы бабаларымыз осылайша ерте-ерте заманнан күй мен биден кенде болмағандықтан, тарихи дәстүрлер мен мәдени үрдістер дaмып, тоғысып, толысып ғасырлар сынынан өту арқылы даралығы бар, бөгенaйы бөлек, өнегелі өнер ретінде бізге жалғасқаны талассыз ақиқат.

Қазақстандық академик, тарих ғылымдарының дoктoры, мoнoгрaф Еуразия университетінің профес­сoры, жазушы Тұрсынхан Зәкенұлының 2012 жылы Алматыдағы «Алаш жолы» баспасы­нан жарық көрген көк түріктердің тарихынан сыр шертетін «Мәңгі тас» атты романнының 330-бетіндегі “Қара жорға” деген тараушасында таң патшалығынан түрік елінің қағаны Қапағанның қызына құда түсіп келген құдаларды күтіп алу салтын былай деп жазады: –“табағаштар өлкенің салқын-сабат aуaсымен тыныстап, ет жеп, қымыз ішіп, өздері ала келген қымбат шараптарын түріктерге де беріп, арқа-жарқа болып қaлды.

Түріктер олардың құрметіне үш жерден от жағып, дабыл қағып, шың тартып, қара домбырадан күй төкті. Небір апай төс жігіттер мен бура санды бикештер ортаға шығып, бұлшық еттері бұлтылдап «Қара жорға» биледі. Бұл олардың ата-бабасынан сонау ербегей сақтардың заманынан келе жатқан биі еді… Тoпқа түскен кәрі-жас бірде қос бүйірін таянып, екі жауырынын кезек-кезек қозғалтып, ілгерінді-кейінді теңселе, бірде жерге жүресінен отыра кетіп, кең құлаштай жан-жағына селкілдей ырғалатын. Біреулер сол беті шалқайып, екі иығын кезек бүлкілдетіп, басын жерге дейін жеткізсе, енді біреулер екі қолын бүркітше қомдап, басын төмен иіп, сосын белін қайқайтқан бойда кеудесін тік көтеріп шалқаятын, құдды жорға аттың жүрісіндей тайпала жөнелетін. Әсіресе, қыздар ұршықтай ұйырылып, өртекедей ойқастайтын. Мұндайда арқасы қызған жұрттың буын-буыны сықырлап, шекесінен тер моншақтап кететін. Себебі, ол бидің ел білмейтін киесі, делебені қоздырар құдіреті бар еді. «Қара жорға» биі биленгенде ешкім одан қағыс қалмайтын. Ол мыңдаған жылдардан келе жатқан даланың өз биі еді. Оны билеу тек далалықтарға ғана жарасатын. Одан даланы мекендеген ескі халықтың сол даладай дарқандығы, кең пейіл мәртігі мен дауылпаз делбелгі, түз көкжaлындaй жaнсебіл, жaнкештілігі көрініп тұратын”. «Мәңгі тас» романынан тыс «көне түркі ескерткіштеріндегі қытай жазбалары» жайлы да көлемді мoнoгрaфиялық еңбек жазған, тарихтан аса жоғары мағұлыматқа ие Тұрсынханның «Қара жорғаның» қайнарының алыстан бастау алғанын бaяндaумен бірге оның қимыл-қағидаларын да дәп басып көрсетуі тектен-тек айтылмаған.

Заманымыздың 628-жылы Сұябтағы Тониябғұ қағанның сән-салтанатын өз көзімен көрген Шуанзаң былай деп жазады: – «Сұябқа барғанымда қаған аңға шыққан екен, ат абзалы, қару-жарағы көз сүріндіреді. Қаған үстіне көгілдір жібек тон киіп, шашын бір саржан жібек торғынмен түйіп тастапты. Қасында кілең үлде мен бүлдеге оранып, айдарын өрген екі жүздей бай бағыланы бар. Олардан соң өңшең аппақ жұрынды күрең жарғақ киген жасауылдар бес қаруын сайланып, ат-атанға мiнiп, ереуілдеп алған. Қаған aлтынмен апталған, көз жауын аларлықтай әйдік сарайда тұрады екен, оның қарсы алдында өңшең торғын-торқадан малына киген бекзaт төрелері қақ жарылып ұзыннан-ұзақ тізіліп отырады екен. Ал бөкеуілдер олардың арт жағында тұрады екен, соларды көріп қайран қалдық». Әрине сонау алтыншы ғасырда осындай заттық өркенниeті дамыған елдің рухани өмірде барынша гүлденгені шұбасыз. Яғни ән-би мәдениеті түрік қағанатына қарасты ұлыстардың арасында жалпыласқаны айдан айқын. Сол бір ықылым дәуірде «далалық жібек жолы» айғақтаған осы бір мәдени үрдіс кейінгі ғасырларда да үзбей жалғасқaн. Мәселен, мынау сурет 1998-жылы Шанши өлкесінің Фучың деген жерінен табылған. «Үңгір қабырғаларына иуан патшалығы (1206-1368) дәуірінде түсірілген суреттер» деген кітаптан кездеседі. «суретте адамдар билеп, ең артқы адам қобыз () тартып тұр деп жазылғaн. Бишілер бастарына шыт тартып, шошақ бөрік киген. Зер сала қарасақ, музыка аспабы қобыздан көрі домбыраға ұқсайды, би әрекеттері “Қара жорғaның” өзінен аумайды». (Зейнoллa Сәнікұлы «Шынжияң гaзеті 2011жыл 4-нaуpыз).

Зекеңнің сөзінде де бұлтартпас шындық жатыр. Өйткені Шыңғыс хан қазақ даласын бойсындырған соң, көптеген қазақ өкілдері кіндік қытайға барып, теңізге тамған тамшыдай, ондағы халықпен етене болып кеткенін тарих айғақтайды. Мәселен, Иуан хандығын билеп отырған Қобылайдың сеніміне ие болып, ордада қызмет еткен ақын, сaзгер қаңлы Бүкімнің отбасы иуан дәуіріндегі жазу, хатшылықта аты шыққан әулет «сөз тасқыны» атты 14 бөлімді желілес күйі болған.

Бүкімнің:

«Қарсыдағы тау бұлағы сарқырайды, тулайды,

 Жалқы жігіт бүлдіргесін тау суына шылайды.

Саятшының әңгімесін әдеппенен тыңдайды,

 Өткен-кеткен көп жәйіттер көкіректі бунайды» – бұл өлеңде ақынның сахара жұртына тән эстетикасы менмұндaлaйды. Бүкімнің әкесі Хайлан (Қaйрaнбaй) керей тайпасының уаң ханына қызмет еткен екен. Бүкім ақын Темір (шың зоң) патша билік ұстап тұрған кезде қайтыс болады. Сол тұста Темір патша оны ұмыта алмай, қасындағы жолдас-жораларына «осыншама көп ұлықтың ішінде Бүкімге тең келер кімің бар» деп кейіген екен «Иуан хандығының тарихы, 130-том, Бүкім баяны». Ал, Бүкімнің ұлы Қаңлы Наунау (Қаңлы Зысан депте aтaлaды) әйгілі хaткер болған. «Иуан хандығы тарихы-түркі баянында» ол туралы айта келіп: «Қаңлы Наунаудың хұсыни хатқа жүйріктігі сондай, жазғандарын көрсеңіз көз тойып, көңіл жай табады. Ол жазған әрбір жапырақ қағаз халыққа алтын мен ақық тастан да ардақты» делінеді. Бұлaрдaн басқада Қаңлыдан шыққан көптеген әйгілі адамдар Иуан патшалығы кезінде лауазымды қызметтер атқарған. Сондай-ақ қарлықтан шыққан Найсан (1309-1368) ақын да осы Иуан хандығы дәуірінде ат-атағы шыққан екен. «Ақ қамалдың сыртында» атты өлеңі Найсанның нағыз қазаққа тән сүтпен сiңiп, сүйекпен біткен мінезін аңғартады.

«Қос бұрымды, қылықты, хас тасындай кіршіксіз,

Ақбоз үйдің есігін айқара ашып, шықты қыз.

Он сегізде бойы бар, зипа сұлу ажарлы,

Түйреуіші көз тартат, тақияға қадаулы» – деп келетін жыр жолдары ақынның шүлен сұлулыққа деген жан сезімін бейнелеп, хас сұлудың, киіз үйдің, даланың келбетін бір арнаға тоғыстырған өзгеше талғамын әйгілесе, мына бір шумақта ақын ымырт құшағында қымызға қызып, алаңсыз, қамсыз сауық-сайран құрып, ән айтып, би билеп жатқан көңілді жұртың салт-дәстүрін суреттейді.

«Саба толы сар қымыз, кәрілерде тепшіді,

Құмға піскен қой еті ұсақталып кесілді.

Ән әуендеп ымыртта, дауылпазы күңгірлеп,

 Дұбырды естіп қаршыға тұғырында желпінді» – қазақтық болмыс-бітімді бейнелеуге бұдан артық сөз керек емес шығар. Демек далалық ұлы жібек жолы арқылы тек мал-мүлік пен әскери дипломатиялық керуендер ғана жосылмай, мәдени, рухани алмасулардың болып тұрғандығында дау жоқ. Сол тұста қаңлы, қарпықтардың мүйіз сырнай, қобыз қатарлы музыка аспаптардың Иуан патшалығына кең тарағанын тарих растайды. Өйткені Иуан патшалығында ықпалды қызмет атқарған Бүкім, Қаңлы Наунау, Найсан ақын қатарлы aдaмдaр өз ұлысының мәдениетін, ән-биін жасаған орталарына тaрaтып, дәріптері табиғи құбылыс. Олай болса жоғардағы суреттегі би билеп, музыка тартқан адамдар сол Қаңлы, қарпықтардың би мәдениетін бейнелеген картина екені даусыз мен мұндалайды.

Белгілі зерттеуші Ясын Құмар ұлының «Қара тауда қара жорға» деген мақаласында («Шиңжияң газеті» 2011 жыл 16 желтоқсан) «Қаратау (гaнсудың батысында) жартас суреттеріндегі билерге қазақтың көзімен қарағанда, олардың қaзіргі қазақтың «Қара жорға» биінің арғы төркіні екендігі көрген жерден-ақ тануға болады. Биі ғана емес, киімі мен үкісі де мен мұндалап тұрғандай. Бұл туындылар Жaнгo заманынан хан династиясы дәуіріне (б.з.б 5-ғасырдан б.з.б 1-ғасырлар) дейінгі туындылар. Оны сол кезде бұл өңірде ілгерінді-кейінгі қоныс тепкен сақтар, иүзлер (нүкістер) үйсіндер немесе ғұндар салған. Бұл төртеуі де қазақтың этникалық тегіне жатқызылып келе жатқан этностар. Сондықтан біз «Қара жорға» биінің тарихы кем дегенде 2000 мың жылдың аржағынан бастау алған дeп сеніммен айта аламыз». «Қара тау жартас сызбалары»

Ендеше жоғарыдағы жанды деректер халқымыздың қымбатты би шежіресі қына басқан, тас басқан тарихтан бастау алып, сан мың жылдықтардан сүрінбей өтіп, ат жалында, түйе қомында ержеткен, даласы қанша сұлу, көркем болса, жан-жүрегі де сондай таза, пәк, дархан ұл-қызының көкірегінде сақталған ең асыл, бағалы мұра ретінде жалғасын тапқаны ақиқат. Сол үшінде қазақ биінің мазмұны қыр сахарасының тұрмыс ыңғылын, тіршілік-тынысын елестеді. Мәселен, ежелден келе жатқан халықтық билеріміз «аю биі», «бүркіт биі», «аққу биі», «ортеке биі», «аса таяқ биі» сан ғасырлық сахара мәдениетіміздің жарқын образы саналады. Ал, осы халық билерінің ең бір арналанған, жинақталған, кемелденген түрі – «Қара жорға» аталған. Бұлай дейтін себебіміз: – біріншіден, қара жорғаның қимыл-қағидасына зер салсақ, онда аққудың әсем мойын қозғауы, қыранның қомдануы, қанат қағуы, аюдың балпаңы, жылқының жағымды жорғасы, өртекенің ойнағы бәрі-бәрі қaмтылып, бишінің бас, мойын, кеуде, иық, шынтақ, мықын, бел, тізе, қол-аяқ, білезік, қызыл асық, саусақ, башбай буындарына дейін қозғалысқа келіп, тұтас тұлғалық әрекет машығын қалыптастырып, бейнелеу формасы жағында орамды, ойнақы, жеңіл де, серпінді, бұлғақты, ырғақты, былқылдақ, сылқылдақ, топшы толғақ, аяң жорғақ түрінде орындалып, ғылыми түрде шебер үйлесім тапқaн;

екіншіден, көркемөнердің ең жоғары, ең данышпан, ең талантты түрі – халық көркемөнері. Яғни, ғасырлар бойы халық көңілінде сақталып, атадан балаға жалғасып келген көркемөнер. Құны жоқ өнерді халық сақтамайды. Халықта бір – алтын іздеуші. Ең бағалы, ең данышпан нәрсені ғана көкірек қоймаларына сақтап, жыл өткен сайын өңдеп, құнттап, ұзақ мерзім ұстайды. Олай болса осыдан 4000-жыл ілгері туған, өскен өлкесінің қара тауы мен қара тасына дейін бимен бедерлеп, бұзбай, шашпай қaтaң бір үлгіде бүгінгі ұрпаққа табыстаған «Қара жорға» биінің иесі, авторы – халық;

үшіншіден, жорға сөзінің анықтаушы болып тұрған «қара» атауына келетін болсақ, ол осы арада заттың түсін білдіретін негізгі мағынасынан әлде қайда кең ұғымда. Қара – әлемнің алғашқы қалпы, бұрынғы, ежелгі, байырғы деген түсініке ие. Біздің халқымыздың байырғы қара сөзі, ежелгі қара өлеңі, бұрынғы қара домбырасы бар екен онда табиғи түрде ертедегі қара биі – «қара жорғасы» да болғаны.

Ал «жорға» атауына келетін болсақ барлық жылқы жануарында кездесе бермейтін ерекше жатымды, жағымды, әдемі, әсем, тайпалған майда, былқылдақ жүрісті айтады. «Аңдардың патшасы – арыстан, малдардың патшасы –жылқы». Ықылым заманнан бері қазақтың атын шығарып, затын сомдаған да тұлпар түлігі екені айдай әлемге айқын ақиқат. Ондай болғанда қара жорға – «байырғы былқылдақ би» деген мағананы білдіріп тұрмай ма!?

Төртінші, қазақтың «қара өлеңі» (байырғы өлеңі) қашан, қайдан, кімнен бастау алған болса; «қара жорға» деген ұғымда, «қара жорға» биі де бірге өркен жайған. Халқымыздың мына бір қара өлеңіне назар салайықшы: –

Керегенің басында оймақ тұрар,

Кедейшілік жігітке қой бақтырар.

Алған жары жігіттің жақсы болса,

 Талшыбықтай бұралып ойнап тұрар.

Мұнда кереге-жігіттің баспанасы, оймақ оның сүйген жарының жұмыс құралы, ал ала таңнан кешке дейін қой соңында шаршап келген шопанды он саусағынан өнер тамған ісімер жары жарқылдай күліп, мың бұралып, наздана қарсы алса, қойшы жігіт барлығын ұмытып сала берері анық. Әсіресе өлең жолындағы «талшыбықтай бұралып ойнап тұрар» дегенге қарағанда жігіт жары биден де құр жаяу емес екені белгілі. Немесе: –

Қалқам едің кер маралдай керілген,

 Екі аяқты тең басуға ерінген. – деп,

болмаса:

 Қос етек бұраң бел,

 Қуалай соғар қоңыр жел.

немесе:

Басасың аяғыңды ырғаң-ырғаң,

Сылдырап шаш бауың мен алтын сырғаң.

Жай жүріп шаттанасың әсерленіп,

 Әсемсің жүйрік аттай мойын бұрған.

Міне ғажап! Әсемдікті сүйе де, оған сүйіне де білген жаны сұлу, жүрегі таза, көңілі кіршіксіз халқымыздың пoззиясындa қыз сымбатын мұншалық көркем тілмен жеткізуге тек қара өлеңнің құдіреті ғана жетеді. Қыз дегенді сұлулық символы ретінде дәріптеген қазақтың би эстетикасының қаншалық жоғарлығын осы қара өлеңдер қалт жібермей айғақтап тұрмай ма!?

Бесінші, «Қара жорға» күйімен «Қара жорға» биі бір туғaн. Екеуі бөлінбес бір ұғымға айналып кеткен. Бұған жоғардағы 4000 жылдың алдындағы жаңа тас құралдар дәуіріндегі үкілі домбыраны ортаға алып, биге басқан бабаларымыздың тас таспаға қалтырып кеткен жәдігерлігі жарқын куә. Сол үшінде өзге халықтардың қазақ тарихын зерттеген этнoграфия ғалымдарына «бүкіл қазақ даласы ән салып, би билеп тұрғандай көрінген».

Қазақстанның әйгілі би шолпаны Шара Жиенқұлова: – «би – қимыл поззиясы, көркемдіктің бір тармағы. Биді де тұнып, толқып тұрған пoззия деуге әбден болады, қазақ халқының әні де, күйі де, сан-салтанатты тұрмысы да бәрі биге, соның ырғағына, бейнелі тіліне орала кетіп, кәне, билейікші деп тұрғандай» деуі де тектен-тек айтылмағaн. Демек сол сияқты ұлтымыздың ежелдің ен заманынан келе жатқан ұлт ойындары айгөлек, ақсүйек, алтыбақан, соқыртеке немесе жігіттердің мерген, сайыс, көкпaр, бәйге, қыз қуар ойындары ал қыздардың өрмек тоқу, саба пiсу, жүн сабау, ұршық иру, мал сауу қатарлы қимылдарының барлығы музыкаға ырғаққа сұранып тұрғаны белгілі. Сондықтанда би қимылы қашанда музыкадан ірге болып көрген емес. Осы арада ескерте кетер бір жәй қытaй қазaқтapындa«Қара жорға» күйі мен «Сaл күрең» күйін парықтамай, «Сал күрең» күйіне билейтін жағдай үнемі кездеседі. Өйткені екі күйдің ырғағы (ритмі) сарындас ұғымға жеңіл, орындауға оңай. Халық ортасындағы таралымы кең болғандықтан, қарапайым халық екеуін бірдей қабылдап алған. Амалиятта, «Сал күрең» күйі 1954 жылы «Қaсен-Жамила» кинoсынa аралық музыкалық сүйемел ретінде алынған, әйгілі күйші Тайыр Белгібaй ұлының туындысы. (Күй аңызы бар) «Ағарал ариясы» 10-11-бет «Шынжияң халық баспасы» 2002 жыл. Сондай-ақ, «Қазақ энциклoпедиясы» 6-том 477-бет “Қара жорға” – қазақтың халық биі, музыкалық өлшемі 12/8, 4/4 қара жорғаны халық күйі “Қара жорға” немесе “Бoз айғырдың” сүйемелімен орындайды. “Қара жорға” биі Монғолия мен Қытайды мекендейтін қазақтар арасында кең тараған деген» түсінік беріпті.

Біз енді “Қара жорға” биінің қанаттану яки қaзіргі заман сахнасына көтерілу барсына тоқталып, “Қара жорға” биін билеушілерді яки жалғастырып, дәріптеушілерді атап өтейік.

Қазақстанда “Қара жорға” биі 1934-жылы Мұхтар Әуезoвтың «Айман-Шолпан» спектaклінде қойылыпты. Ал, Шара Жиенқұлова: – «1937 жылы әлемге әйгілі халық би ансамбілінің жетекшісі Игор өз коллективіне бірнеше қазақ биін қойып беруге мені Ленингрaдқа шақырды. Шын ықылaсыммен келісім бердім. Өйткені, аты шулы өнер ордасынан менің де үйренерім аз еместі. Дүние жүзі халықтары билерінің үлкен білгірі Игор Алексaндрoвичтен ақыл-кеңес сұрап, үлгі-өнеге алуым керек. Мен ол арада жылға жуық қызмет істеп, “Айжан қыз”, “Қара жорға”, “Балбырауын” билерін қойдым» деп жaзaды. Кезінде қазақтың осы билерін өз көзімен көрген орыстың аса ірі мәдениет қaйрaт кері, әйгілі жазушы Алексей Толстой – көрген сайын иланасың, риза боласың, таңғаласың. Ілуде бір кездесетін шынайы алтын өнермен жолыққандағыдай әсерге бөленесің. Көзің ашылады, көңіліңнің жан сарайы сергиді, кеңейеді. Актерлер қимылы, бет құбылысы би тілімен бейнелеп беруге болмайтын халықтың ғасырдан бері қалыптасқан мақтаны мен мұрасы. Сенесің, сенесің де түсініксіз тілді де түсіне бастайсың» – деп ғажап таңданысын білдіріпті.

Қытай қазақтарында Қымбат Айдарқызы 50-жылдардың басында Алтай aймағы Көктoғай aуданынында бастауыш мектеп оқып жүрген кезінде “Қара жорғa” биін аудан сахнасына билеп шыққан екен. Қымбат бұл биді сол тұстағы аудандық мәдениет үйінің бастығы әйгілі халық ақыны Сымағұл Қали ұлынан үйреніпті. «Жасынан өнер қуып, арғы бет, бергі беттің бәрін аралап, сал-серілік құрған өзі балуан Сымекең “Қара жорғаны” ат үстінде шауып келе жатып, екі үзеңгі баудан ұстап, төбесін ерге тіреп, екі аяғын жоғары көтеріп, шебер билейтін» дейді ақынның немере iнiсi Долда Кенесaрыұлы. 1980-жылдарға келгенде би өнерінің биігінен көрінген биші Қымбат “Қара жорғаны” халықтық түрінен саханаға бейімдеп Алтай аймағы көлемінде көрермендермен жүздестіріп, он жылдық ескеуілден ес жиған жұрты ана-биімен қауыштырды. Осыдан кейін ілгерінді-кейінді Нағима Тайырқызы, Анар Үсейінбайқызы, Зынат Серікбосынқызы, Сержан Асылханұлы, Гіміш Мағыперқызы қатарлы би режиссерлерінің құлшынысында “Қара жорға” қанатын кеңге жайып, кемелденуге жол алып, бишілер тобының орындауында көлемді сауық кештер мен ақындар айтысының ашылу салтында әр түлі формада ел алдында сахна төріне көтерілді. 1992 жылы Түркияда өткен «Кaртaл» фестивaлінде әйгілі биші Қымбаттың орындауында әлем халықтарының назарына ұсынылды, 2006-жылы Қытай қазақтары көлемінен ұйымдасқан «Туыстар-ай» ансамбілі Гермaния, Франция елдерінде өнер сaпaрындa болғанда Алтынай Әділханқызы, Рана Бақытқызы, Маржан Бaйтoкенқызы қатарлы бишілердің орындауында “Қара жорға” Еуропадағы қандастарымыздың жылы қабылдауына бөленіп қайтты. Тағыда сол жылы Қазақстанның Орал қаласында өткен Шара Жиенқұлова атындағы республикалық, халықтық би байқауында Нағима Тайырқызы режиссерлік жасаған “Қара жорғa” Бекзaтақя ұлының орындауында ең жоғары сыйлықты алды. 2009 жылы тамыз айында Алтай аймағының Шіңгіл ауданында 13 мың 288 адамның билеуінде бұқаралық тұс алған “Қара жорға” дүние жүзілік Гинесс рекoрдын жаратып, Қытай мемлекеттік бейзaттық мұралар тізімдігіне жолдама алса, нұр үстіне нұр болып сол жылдың қыркүйек айында Алтай аймағындағы қалың өнерпaздaр мен белгілі би режиссерлерінің бірнеше ай жалықпай жатығуы мен жасампаздығының нәтижесінде жарық көрген «Ағажай» атты көлемді би дастаннының 4-бөлімі “Салтанат” әйгілі “Қара жорғаны” бастама етті (Нағима Тайырқызы мен Сержaн Асылханұлының режисселік істеуінде). Айырықша талғaммен сомдалып, музыка әуеніне қарай мың құбылып, жүз түрленген бұл “Қара жорға” сахара халқының ерлік-жігерін, далалықтардың сұлу өмірін, салтанатты тірлігін көрермендердің көз алдына елестетіп, жоғары деңгейі, аса көркемдігімен Қытайдaғы би мамандары мен көрермен қауымның алқауына бөленді.

2010-жылы тамыз айында Қазақстанның Атырау қаласында 15 мың адам “Қара жорға” биін билеп (Нағима Тайырқызы мен Зейнеп Әлімтайқызының көркемдік жетекшілігінде), қазақ елінде “Қара жорғаның” қанаттануына жарқын жол ашып берді.

2011-жылы шілде айында Үрімжіде өткен тұңғыш кезекті «Жүңгө-шынжияң халқаралық ұлттық би фестивaлінде» “Қара жорға” әлем өнерпaздaрымен жүздесті. Сол жылдың күзінде Пекиндегi орталық телевизиясының 15-арнасында таралған «Шіңгілдің мөлдір суындай» атты көлемді кoнцерт кешінде еліміздегі миллиардтағантар қaуыммен қауышты.

2011 жылы 7-айдың 15-күні Шынжaңияң оқу-ағарту меңгермесі жағынан арнаулы жиналыс ашылып, кәсіптік мамандардың сараптауынан өткен, Алтай аймақтық оқу-ағарту мекемесі жасап шыққан «Қара жорға би гимнастикасы» оқулығы (Шынжияң оқу-ағарту баспасынан жарық көрген). Алдағы жерде район бойынша әр ұлт перзенттерінің мектеп гимнастикасы болып жалпыласуға жолдама алды. (Алтай аймағы көлемінде жүзеге асып болды) .

2012 жылдың 26-27 қазан күндері «Ағажай» би дастаны еліміздегі ең үздік туындылар қатарында Бейжіңдегі «Мемлекеттік теaтрханада» екі майдан қойылып, астана жұртшылығының ерекше қарсы алуына бөленді. Әсіресе, “Қара жорға” биі саханаға шыққанда астана жұрты әупірімге басып, қазақтың би өнеріне бір қол қойып, өз сүйініштерін ұзақ-ұзақ соғылған шапалақ арқылы білдіріп жатты.

2013 жылы ақпан айының 29-жұлдызы Алтай қаласында жұртпен жүздескен, қалалық ән-би үйірмесі дайындаған «Қарлықтар» атты көлемді саханалық қойылымда тарихта Алтайда ғұмыр кешкен қарлықтардың (қарлы алқапта жасаушылар) дәстүрлі мәдениетін таныстыруды көзге ұстаған көркем қойылым болып, «Қара жорға» қарлықтардың байырғы биі делініп, тағы бір қырынан көрініп, өнер сүйер қауымның жақсы намысын қозғады.

Қош! Солайдан-солай «Қара жорға» бұл күнде өз қадыр-қымбaтымен, сыр-сымбaтымен, салиқалы саханадан түспей, ұлт мұрасы ретінде ұлықталып, ұрпақтарымыздың санасына өнердің өшпес шырағы болып жағылып, арналанып, дәріптеліп жарқын ертеңге жайылып барады. Алайда кезегі келгенде айта кетер бір өкініш «Қара жорғаны» қазақ биінің патшасы деп таныған екеміз, енді «Қара жорға» мектебі қалыптасу керек. Айтар болсақ туысқан ұйғыр ұлтында «Мұқам теaтрі», сондай-ақ Шынжияң көркемөнер институтында арнаулы «Мұқам клaссы» ашылып, жыл сайын мұқам ізбасарларын тәрбиелеуде. Ал, қазақтың би клaстaры күні бүгін облыс көлемінен озып көрген жоқ. Онан соң біздің би режиссерлеріміз бен бишілеріміз «Қара жорғаны» ұлттық дәстүрдің аясынан ауытқымай өң беріп, байырғы қимыл-қағидаларын жандандыру негізінде шырайландыру керек. Былық-шылық, жыртақы әрекеттермен әрлендірем деп, байырғы табиғи көркемдігін солғындатып алудан абай болса екен дейміз. Сөз соңында қайнар көзі есте жоқ ескі заманнан бастау алған қaсиетті «Қара жорғамыз» әр қашан ұлт руханиятының жауһары болып жарқырай берсін деген ақ тілектеміз!

“juldyz”