«Туған жер алтын бесік» деп аталарымыз бекер айтпаған. Кім қайда жүрсе де, қайда мекен етсе де туған жерге деген сағыныш оның көкірегінің түбінде мәңгі қайнап жататын сарқылмас ыстық қайнар болса керек. Ал туған жерінен, атамекенінен зорлықтың күшімен жер ауып, көрмегенді көріп жүріп аман қалып, «аман жүрген адам алтын аяқтан су ішеді» дегендей, «жылғада айырылған жылында қосылып», көп заман өткенен кейін кіндік қаның тамған жерге табаның тиюдің ет жүректі адам үшін сезімге толы, ғажайып шақ екенін айтып жеткізе алмаспыз. Сол туған жерге отыз жылдан кейін Еуропадан алғашқы болып жол салған Шығыс Түркістанның (Қытай,Шыңжаң) Баркөл ауданының Сөрлік жайлауында туып, аласапыран заманда атажұртынан ауып, жат елдің дәмін татуға душар болған Арыстан қажы Шәдетұлы Зуқа батыр немересі еді.
Арыстан қажы Шәдетұлы шекарасын тікенді темір тормен шырмап, тірі жәндік өткізбейтін тұйық заманда жол тауып ағайын мен ағайынның арасын жалғаған – ірі дипломат. Сонымен қатар елімізге «Қара жорға» биін әкелген тұңғыш тәлімгер, тағысын тағы…
2014 жылы Арыстан қажы Шәдетұлының туған жері Баркөл ауданының 60 жылдық мерей тойы болады. Осы тойға Алматы қаласынан сый-сыйапатын алып, артынып-тартынып Арекең де жетеді ғой. Бұрын да неше мәрте келген. Алайда, бұл жолғы келіс бұрынғы келістен өзгеше ғой. Осы мерей тойға барып, қатысып қайтқаннан кейінгі көңіл күйін Шәдетұлы Арыстан былай деп жырлаған екен…
Бурылалтай
Армысың, аманбысың, Сауысқанды,
Замана бұлт сейіліп, ауысқанды.
Тіріде туған жерді бір көрсем деп,
Тағатты талай жандар тауысқанды.
Өткізген балалық шақ, өрлі күнді,
Мұтпаймын мен де өзімнің Сөрлігімді.
Сарғайып сағынышпен жүрсемдағы,
Ешкімге алдырмадым теңдігімді.
Байтағым, Баркөлім мен Көлжағасы,
Алланың артық жауған саған құты.
Қайранмын қасиетіңе замананың,
батпаған қара дауыл, тамам жұты…
«Толықсып тұрған шақта аумағымыз.
Алпысқа толып жатыр ауданымыз,
Құт мекен сізге ыстық бала шақта,
Құмына, тасына да аунадыңыз.
Болыңыз тойымызда құтты қонақ,
Жасы да, кәрісі де мықты мол-ақ».
Жөнелдім дегеннен соң құстай ұшып,
Шашу, сый, тартуымды тіпті мол ап.
Келдім-ау, Баркөліме көңіл тасып,
Ел-жұртым қабыл алды құшақ ашып.
Жасық па, әлде қорқақ, мүмкін надан,
Әкімі Ержан қарайд кәрін шашып.
Құдайым қалдырмайтын қаласына,
Қазақтың сәуле берсін санасына.
Әкелгем әдейілеп Алматыдан,
Сый-кәде он екі абақ баласына.
«Кәдеңді көтеріп кет алман»,– деді,
Атадан бар ма дердей қалған кегі.
Өлгенге иман тілеп, бата қылу,
Тірінің көкейдегі арман еді.
Айналған тойға түгел назар бүгін,
Халқым-ау, неге сонша сазарды ұлың.
Шашылып босағада қала берді,
Әкелген туған елге базарлығым.
Тұрған ба әкімі сол жамбасынан,
Асыпты пасықтықтан қан басынан.
Қазағым осындайдан ескерткен ғой,
Түңілдім түрін көріп қалжасынан.
Сарт сарып кеткен бе екен сырдағына,
Жиреніп қарайды екен қырда мына.
«Молқыдан тудым»,– дейді, садаға кет,
Оспанның татымайды-ау, тырнағына.
Әкесі бұл Ержанның Құсман қажы,
Ұрпаққа білім берген қысы-жазы.
Құсекең құрметті адам, құдам еді,
Кетпеген табағынан сүрі қазы.
Қызыл тіл тіс кеткен соң жылтыңдайды,
Тозса да торғын көйлек жыртылмайды.
Тегіне тарпай қоймас дейтін қайда,
Әкеге тартып неге ұл тумайды.
«Әй, ит-ай, неге алмайсың сәлемімді,
Жұрт көріп, бетін басты әлегіңді.
Жат елдік болып тұрсың амалым не,
Жұлып ап ұстатар ем пәленіңді».
Дегім кеп неше оқталып, тоқтағаным,
Не пайда ынжық итті боқтағаным.
Ертең-ақ жөнге салар үкіметі,
Ағызып танауынан соқта қанын.
Шен бе екен, шекпен бе екен тіренгені,
Қортаңдап, қос бүйірін шіренгені.
Қазықтай құлазыған қала берді,
Керейдің иілгенде түгел бегі.
Шіриді деген осы балық бастан,
Хан да жоқ, патша да жоқ халықты асқан.
Көгертпес көсегеңді көзсіз әкім,
Заманда дүниені нарық басқан.
Арыстан мұны жазған менің атым,
Атамыз Зуқа батыр арғы затым.
Болсын деп кейінгіге үлгі-сабақ,
Көпке арнап әдейілеп жазған хатым.
Алматы, 2015 жыл 5-айдың 25 күні
Парақшамызға жазылыңыз
Шыңжан баспасөзіне жариялау керек бұл баянды. Баликун чужиының о несі-ей!? (Баликун – Баркөлдің қытайшасы, чужи – әкім). Абақтың ноқта ағасын ренжіткен әкімді ат-тон айыпқа жығу керек!
Соңғы Көкжалдың бөлтірігі ғой, бұл АҚСАҚАЛ!
Көрнекті зерттермен, қарымды қаламгер, БАЯХЫМЕТ ЖҰМАБАЙҰЛЫ ағаның бұл кісі туралы керемет жазылған монографиясы бар.
Arıstan munı jazğan meniñ atım
«Twğan jer altın besik» dep atalarımız beker aytpağan. Kim qayda jürse de, qayda meken etse de twğan jerge degen sağınış onıñ kökireginiñ tübinde mäñgi qaynap jatatın sarqılmas ıstıq qaynar bolsa kerek. Al twğan jerinen, atamekeninen zorlıqtıñ küşimen jer awıp, körmegendi körip jürip aman qalıp, «aman jürgen adam altın ayaqtan sw işedi» degendey, «jılğada ayırılğan jılında qosılıp», köp zaman ötkenen keyin kindik qanıñ tamğan jerge tabanıñ tïyudiñ et jürekti adam üşin sezimge tolı, ğajayıp şaq ekenin aytıp jetkize almaspız. Sol twğan jerge otız jıldan keyin Ewropadan alğaşqı bolıp jol salğan Şığıs Türkistannıñ (Qıtay,Şıñjañ) Barköl awdanınıñ Sörlik jaylawında twıp, alasapıran zamanda atajurtınan awıp, jat eldiñ dämin tatwğa dwşar bolğan Arıstan qajı Şädetulı Zwqa batır nemeresi edi.
Arıstan qajı Şädetulı şekarasın tikendi temir tormen şırmap, tiri jändik ötkizbeytin tuyıq zamanda jol tawıp ağayın men ağayınnıñ arasın jalğağan – iri dïplomat. Sonımen qatar elimizge «Qara jorğa» bïin äkelgen tuñğış tälimger, tağısın tağı…
2014 jılı Arıstan qajı Şädetulınıñ twğan jeri Barköl awdanınıñ 60 jıldıq merey toyı boladı. Osı toyğa Almatı qalasınan sıy-sıyapatın alıp, artınıp-tartınıp Arekeñ de jetedi ğoy. Burın da neşe märte kelgen. Alayda, bul jolğı kelis burınğı kelisten özgeşe ğoy. Osı merey toyğa barıp, qatısıp qaytqannan keyingi köñil küyin Şädetulı Arıstan bılay dep jırlağan eken…
Bwrılaltay
Armısıñ, amanbısıñ, Sawısqandı,
Zamana bult seyilip, awısqandı.
Tiride twğan jerdi bir körsem dep,
Tağattı talay jandar tawısqandı.
Ötkizgen balalıq şaq, örli kündi,
Mutpaymın men de özimniñ Sörligimdi.
Sarğayıp sağınışpen jürsemdağı,
Eşkimge aldırmadım teñdigimdi.
Baytağım, Barkölim men Köljağası,
Allanıñ artıq jawğan sağan qutı.
Qayranmın qasïetiñe zamananıñ,
batpağan qara dawıl, tamam jutı…
«Tolıqsıp turğan şaqta awmağımız.
Alpısqa tolıp jatır awdanımız,
Qut meken sizge ıstıq bala şaqta,
Qumına, tasına da awnadıñız.
Bolıñız toyımızda quttı qonaq,
Jası da, kärisi de mıqtı mol-aq».
Jöneldim degennen soñ qustay uşıp,
Şaşw, sıy, tartwımdı tipti mol ap.
Keldim-aw, Barkölime köñil tasıp,
El-jurtım qabıl aldı quşaq aşıp.
Jasıq pa, älde qorqaq, mümkin nadan,
Äkimi Erjan qarayd kärin şaşıp.
Qudayım qaldırmaytın qalasına,
Qazaqtıñ säwle bersin sanasına.
Äkelgem ädeyilep Almatıdan,
Sıy-käde on eki abaq balasına.
«Kädeñdi köterip ket alman»,– dedi,
Atadan bar ma derdey qalğan kegi.
Ölgenge ïman tilep, bata qılw,
Tiriniñ kökeydegi arman edi.
Aynalğan toyğa tügel nazar bügin,
Xalqım-aw, nege sonşa sazardı ulıñ.
Şaşılıp bosağada qala berdi,
Äkelgen twğan elge bazarlığım.
Turğan ba äkimi sol jambasınan,
Asıptı pasıqtıqtan qan basınan.
Qazağım osındaydan eskertken ğoy,
Tüñildim türin körip qaljasınan.
Sart sarıp ketken be eken sırdağına,
Jïrenip qaraydı eken qırda mına.
«Molqıdan twdım»,– deydi, sadağa ket,
Ospannıñ tatımaydı-aw, tırnağına.
Äkesi bul Erjannıñ Qusman qajı,
Urpaqqa bilim bergen qısı-jazı.
Qusekeñ qurmetti adam, qudam edi,
Ketpegen tabağınan süri qazı.
Qızıl til tis ketken soñ jıltıñdaydı,
Tozsa da torğın köylek jırtılmaydı.
Tegine tarpay qoymas deytin qayda,
Äkege tartıp nege ul twmaydı.
«Äy, ït-ay, nege almaysıñ sälemimdi,
Jurt körip, betin bastı älegiñdi.
Jat eldik bolıp tursıñ amalım ne,
Julıp ap ustatar em päleniñdi».
Degim kep neşe oqtalıp, toqtağanım,
Ne payda ınjıq ïtti boqtağanım.
Erteñ-aq jönge salar ükimeti,
Ağızıp tanawınan soqta qanın.
Şen be eken, şekpen be eken tirengeni,
Qortañdap, qos büyirin şirengeni.
Qazıqtay qulazığan qala berdi,
Kereydiñ ïilgende tügel begi.
Şirïdi degen osı balıq bastan,
Xan da joq, patşa da joq xalıqtı asqan.
Kögertpes kösegeñdi közsiz äkim,
Zamanda dünïeni narıq basqan.
Arıstan munı jazğan meniñ atım,
Atamız Zwqa batır arğı zatım.
Bolsın dep keyingige ülgi-sabaq,
Köpke arnap ädeyilep jazğan xatım.
Almatı, 2015 jıl 5-aydıñ 25 küni