Көзді ашып-жұмғанша, 2023 жылды еңсердік. Бір жыл ішінде не болды, не есте қалды? Тізбектеп шықсақ.
Қанды Қаңтар соты
Қаңтар оқиғасына қатысты әлі де даулы мәселелер бар. Жылдың басы сол даулы мәселелерге қатысты, сол күндері не болды, кім не көрді, қайғы шеккен халықтың мұңы қандай, осы жайлы болды редакциялар жазбасы. 5 қаңтарда Мәжілісте арнайы тыңдау өтті. Тыңдауда Бас прокурор мен құқық қорғау органдары басшылары есеп берді.
12 қаңтарда Алматыда “Азаттық” радиосының редакциясы “Қанды Қаңтар құрбандары” кітабын көпшілікке таныстырды. Заңгер Ғалия Әженова таныстырылым кезінде Қаңтар оқиғасы кезінде кәсіби қызметін атқарып жүрген журналистер де қамалғанын айтты. Қаңтар кезіндегі оқиғаларға қатысты істер туралы БАҚ хабар таратты. Одан бөлек, бұзылған ғимараттардың жөнделуі мен жапа шеккендерге төленетін қаржы жайы да сөз етілді. “Қазақстан халқына” қорының ресми парақшасында зардап шеккендерге көрсетілген көмек туралы жазды. Өз кезегінде Мінбер медиа саясаттанушы Думан Қабдығалиевпен сұхбаттасты.
Алматының Түрксіб аудандық соты 54 адамды «азаптады», «билік өкілетін асыра пайдаланды» деген айып тағылған Ұлттық қауіпсіздік комитетінің 11 қызметкерінің үстінен қозғалған қылмыстық істі қараған. 8 желтоқсанда сот үкімі жарияланды. Сот айыпталушылардың бірі – Ұлан Жұмановты ақтап, үш адамға шартты жаза, қалғандарына 3-5 жыл аралығында түрме жазасын кесті.
Қаңтар кезінде азаптады деп күдікке ілінгендердің де жазасы шықты.
Билік елге тәркіленген қару-жарақ пен ұсталған террористерді көрсетті, сонымен қоса, деректі фильмдер де шықты. Ал Алматыда еріктілер халықтан жылу жинау арқылы Қаңтар оқиғасы кезінде қамқоршысынан айырылған балалар салған суреттер қойылған «Маусым» көрмесін өткізді. Негізгі мақсат – Қаңтар кезінде асыраушысынан айырылып, күнкөрісі қиындаған отбасындағы шығармашыл балаларға мүмкіндік беріп, талантын шыңдай түсуге жәрдемдесу болды.
Назарбаев және заң
Нұрсұлтан Назарбаев «Құрметті сенатор» деген атағынан айырылды. Атақ оның 4 жыл бұрын отставкаға кеткен кезде берілген. Сенат спикері Мәулен Әшімбаев “Құрметті сенатор” атағын енді ешкім ала алмайтынын айтқан. Сонымен қоса, Тұңғыш Президент – Елбасы туралы заңның күші жойылды. Демек, Н.Назарбаевтың тек экс-президент деген атағы қалып отыр. Экс-президент туралы заң мен Елбасы туралы заңның айырмашылығы сол – Назарбаев отбасының шоттарына, мүлкіне деген кепілдіктің болмайтындығында.
Жыл басында бұрынғы президентке операция жасалған болса, жылдың соңғы айында “Менің өмірім. Бодандықтан бостандыққа” дейтін мемуары жарыққа шықты. “Өз елім үшін қолымнан келгеннің бәрін жасадым” дейді мемуарда. Бірақ қолынан келмеген жайттарды атамаған. Сонымен қоса, автобиографиясында екінші әйелі бар екенін мойындайды. Әсел Құрманбаева жайлы ел ішінде қанша айтылса да, ресми түрде айтылмаған, яғни оны ешкім растамады және жоққа да шығармады. Мемуар-естелігінде экс-президент Құрманебаевамен мұсылмандық неке қиғанын айтады. Сонымен қатар, Желтоқсан оқиғасы мен Қаңтар оқиғасына қатысты естеліктерін де бөліседі.
12 желтоқсанда Астана клубының жетінші отырысына қатысып, сөз сөйледі. «Astana Club» – халықаралық пікірталас алаңы. Алғашқы кездесу 2015 жылы өтті.
Митингтер
1) Сәуірдің 10-ы күні кешке жаңаөзендік жүзге жуық мұнайшы Астанадағы Энергетика министрлігі ғимаратына жиналды. Олар жұмыс істеген компания тендерде жеңіліп қалғандықтан олар жұмыстан босатылған болатын. Мұнайшылар не «ҚазМұнайГаз» (ҚМГ) құрылымдарына жұмысқа орналасуды, не мердігер ұйымдарда тұрақты жұмысты талап етті.
Жаңаөзендіктер департамент ғимаратының жанында түнеген еді. Кейін тәртіп сақшылары оларды ұстап, полиция бөлімшесіне жеткізген. Шерушілерді Жаңаөзендегі басқа да тұрғындар қолдап, қаланың орталық көшелеріне шықты, ал бірнеше компанияның жұмысшылары жұмысын тоқтатты.
ҚМГ өкілдерімен алғашқы келіссөздер нәтиже бермеді, бірақ маусым айында билік мұнайшылардың басқа кәсіпорында жұмыс істеуге келіскенін хабарлады.
2) Наурыз айының соңында Жетібай тұрғындары жолды жауып, аштық жариялап, мұнай-газ саласына жұмысқа орналасуды және тұрғындарға берілетін жұмыс орындарын көбейтуді талап еткен. Наразылық бірнеше күнге созылып, кейін билік Жетібайларды жұмысқа алуға жазбаша келісім берді.
West Oil Software мұнай компаниясының жұмысшылары биліктің қысымына қарамастан 11 желтоқсанда басталған ереуілдерін әлі де жалғасып жатыр. Жұмыс берушінің арызы негізінде сот ереуілді заңсыз деп танып, 20 желтоқсанда прокуратура «заңсыз ереуілге одан әрі қатысуға итермелейтін әрекеттер» бабы бойынша қылмыстық іс қозғағанын хабарлады. Жұмысшылар осы уақыттың бәрін көшеде өткізді, бірнеше адам ауруханаға түсті.
3) 14 тамызда Ұлытау өңірінде «Қазақмыс» корпорациясының жүзден астам кеншісі ереуілге шықты. Жұмысшылар еңбек жағдайын жақсартуды, мамандар тапшылығын шешуді, өтемақы мен сыйақы төлеуді, зейнет жасын қысқартуды талап етті. Компания басшылығы талаптардың біразын орындауға келісіп, ереуілшілерді қудаламауға уәде берді. Олар президентке жолдаған үндеуінде кеншілердің зейнет жасын төмендетуге қатысты талаптарын айтты.
Қараша айында «Қазақмыста» жұмыс істеп жүріп жарақат алған кеншілер Тоқаевқа үндеу жазған. Олар корпорацияны мемлекет меншігіне қайтаруды және Азаматтық кодекске өтемақы төлемдерін қысқартқан түзетулерді жоюды талап етті.
Сондай-ақ қараша айында Қазақмыс нысандарында бір айда төрт жұмысшының қаза тапқаны хабарланған болатын.
4) Маралды тұрғындары былтырдан бері ауылының жанынан алтын өндіретін фабриканың салынуына қарсы. Олар өндірістік жұмыс экологиялық апатқа әкеледі деп есептейді. 19 шілдеде зауыт құрылыс алаңында ауыл тұрғындары мен кәсіпорын жұмыскерлері арасында жанжал шыққан. Тұрғындар салынып жатқан нысанды түсіруге кедергі болғанын айтты. Осыдан кейін олардың кейбірі ұсталып, «жаппай тәртіпсіздіктерге» қатысты деген айып тағылды. Қыркүйек айының соңында Шығыс Қазақстан облысының соты компания жағына шығып, зауыт құрылысын заңды деп таныды. Маралды тұрғындары бұл шешіммен келіспей, желтоқсан айында бұл мәселе бойынша қоғамдық тыңдауларға бойкот жариялаған болатын.
5) Оралдағы «Шаңырақ» жасөспірімдер үйінде тұратын балалар үйінің түлектері қыркүйекте биліктің жөндеу жұмыстары кезінде бөлмелерінен шығару жоспарына наразылық білдірді. Олар жөндеу жұмыстары біткен соң үйлеріне қайта алмай қаламыз ба деп қорықты. Үй ауласына жиналған тұрғындар Батыс Қазақстан облысы әкімінің келуін талап етті. Әкімнің келмейтіні белгілі болған кезде тұрғындардың бірі төбеге шығып, мемлекеттік қызметкерлердің келуін талап етіп, тамағына пышақ кезеген. Шенеуніктер бөлмелерге қайтаруға кепілдік беретін жазбаша келісімдер беруге уәде берді. Азаттықтың хабарлауынша, 2 қазанда мұндай жағдай ешқашан болған емес, жетім балалар уақытша баспанаға көшірілген.
6) Теміртаулықтардың бастамашыл тобы қараша айының басында трамвай паркіне жиналып, оның жабылуына қарсы болған. Оларды саябақ қызметкерлері қолдады. Жиналғандардың айтуынша, трамвай қозғалысының тоқтауына байланысты кейбір аймақтарға жету қиынға соғады. Белсенділер трамвайды қаладағы жалғыз экологиялық таза қоғамдық көлік деп санап, Теміртауда ауаның ластануы күрделі мәселе екенін атап өтті. Көліктің бұл түрінің қозғалысы 2023 жылдың ақпан айында тоқтатылды. Желтоқсан айында QARMET компаниясы қаладағы трамвай жолдарын қалпына келтірумен айналысатыны белгілі болды.
7) Сәуір айында Алматы облысының Қаскелең қаласында 30-ға жуық Яндекс.Такси жүргізушісі наразылық акциясын ұйымдастырды. Такси жүргізушілері Яндекс түсіндірместен немесе ескертусіз кепілдендірілген бонустарды беруді тоқтатқанын және әрбір тапсырыс үшін орнатылған 21% комиссияны сапардан түсетін табыспен салыстыруға болмайтынын айтты, өйткені жүргізушілер көлігін өз есебінен жөндейді. Шілде айында Астанада Яндекс курьерлері ереуілге шықты. Олардың кейбірі жол ережесін бұзғаны үшін ұсталып, айыппұл салынды. Жеткізушілер жұмыс жағдайларына көңілі толмады. Олар компанияның тапсырыстар үшін бонустар төлеуді тоқтатқанын, сондықтан курьерлер төлемдердің бір бөлігін алмағанын атап өтті. Яндекс қолданбада ақау бар екенін және бонустар жақын арада пайда болатынын айтты.
8) 8 наурызда Алматыдағы Ганди саябағында сексуалдық зорлық-зомбылыққа қарсы феминистік шеру өтті. Оған мыңға жуық адам қатысты. Олар тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарын заңнамалық тұрғыдан қорғауды және әйелдерді қудалау мен зорлық-зомбылық көрсеткені үшін жазаны күшейтуді талап етті. Жиыннан бөлек белсенділер Алматыда шеру өткізбек болғанымен, әкімдік оны мақұлдамады. Билік 2024 жылдың 8 наурызына жоспарланған шараларды да мақұлдаудан бас тартты.
Желтоқсан айының басында Алматы әкімдігі күйеуі және бұрынғы экономика министрі Қуандық Бишімбаевтың Салтанат Нүкенованы өлтіруіне реакция болуы тиіс «Қазақстан әйелдері зорлық-зомбылыққа қарсы!» феминистік акциясын мақұлдамады.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі
Бұл мәселе – еліміздің шешілмей келе жатқан маңызды мәселелердің бірі. Ал 2023 жылы осы мәселеге қатысты бірқатар оқиғалар мен даулы пікірталастар өтті. Бұған себеп – бұрынғы экономика министрі Қуандық Бишімбаевтың Салтанат Нүкенованы өлтіргені туралы ақпарат. Бұдан бөлек, Шымкентте ер адамның «неке түнінде әйелін ұрып өлтірді» деп айыпталуы, Қызылордада бір әйелдің күйеуінің қолынан мерт болуы, Алматыда туыстары «күйеуінен зәбір көрді» деген қырғыз әйел Айперінің жұмбақ қазаға ұшырауы сынды қайғылы оқиғалар болды.
Аталған оқиғалар желісі тұрмыстық зорлық-зомбылық тек жағдайы төмен отбасыларда ғана кездеседі деген аңызды жоққа шығарып, мұның жүйелі мәселе екенін айқын көрсетті. Жәбірлеушіні әкімшілік емес, қылмыстық жауапқа тарту керек деген құқық қорғаушылардың талабы бекер емесін аңғартты. Президент Тоқаев 8 желтоқсанда үкіметке 2024 жылдың қаңтарында тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты қылмыстық заңнаманы қатаңдату бойынша заң жобасын дайындауды тапсырды.
Айта кету керек, 2017 жылы «тараптардың татуласуына кері әсер етеді», оның орнына профилактикалық жұмысты күшейтеміз деп, тұрмыста зәбір көрсеткендерді жазалайтын бапты Қылмыстық кодекстен Әкімшілік құқықбұзушылық кодексіне ауыстырған еді.
Әдемі Ғазизова
Парақшамызға жазылыңыз
