Гүлшат Түсіпова, филология ғылымының кандидаты
28 ақпан күні Астана қаласында өткен Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының VIII құрылтайында «Академиялық мәтін жазу шеберханасы» кітабының таныстырылымы өтті. Кітапта академиялық мәтін жазудың негізгі ұстанымдары топтастырылып, тақырыпты түсіну, ойталқы жасау және әдебиет таңдау талаптарынан бастап, академиялық стильге тән сөз саптауға дейінгі тақырыптар қамтылған. Нұсқаулықта мәтін жанрлары жүйеленіп, әрқайсысының өзіне тән құрылымы мен талаптары түсіндіріледі. Біз кітап авторының бірі, филология ғылымының кандидаты, PhD Гүлшат Түсіповаға кітаптың жазылу үдерісі мен оның жарыққа шығудағы жолына байланысты сауалдар жолдадық.
– «Академиялық мәтін жазу шеберханасы» кітабын жазып шығу идеясы ойларыңызға қалай келді?
-
Жоба туралы алғашқы рет 2023 жылы естідім. Ол кезде Шотландияда докторлық диссертациямды қорғайын деп жатқанмын. Жобаның үйлестірушісі Сүйіндік Қабыл хабарласып, кітаптың жалпы бағытымен таныстырды, ұсыныс айтты. Мен диссертациямды бітірген соң кірісетінімді айттым. Оның айтуынша, кітап идеясы 2023 жылы ҚҚДИ басшылығына, атап айтқанда Нұрбек Матжани мырзаға келген секілді. Өйткені ол басшылыққа келген 2022 жылдан бері көп құжат қазақша жазылып, құжаттар дайындау кезінде біраз олқылық кездесе бастаған. Әр адамның жазу стилі әр түрлі, құжатты форматтауы да өзге, бұл кейде мәтінді дұрыс түсінбеуге де әкелген. Соның шешімі ретінде қазақ тілінде академиялық мәтін жазу бойынша нұсқаулық жазу идеясы туған. Яғни бұл кітап күнделікті жұмыста қажет болғандықтан шықты деуге келеді.
Сүйіндік мырзаның түсіндіруі бойынша, сол кезде идеяны Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қарин мырза қолдаған. Сөйтіп 2024 жылдың басына қарай кітап жазу бойынша нақты жұмыс істеле бастайды. Оның үстіне 2024 жылы ұлттық Құрылтайда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қазақ тілінің ғылым тіліне айналдыру керегі туралы тапсырмалар берген болатын. Ал 2024 жылғы сәуір айында Қоғамдық келісім және даму институты жобаны мықтап қолға алып, авторларды жинап, жұмысты бастап кетті.
– Кітап авторлары кім? Авторлық бірлестікте жұмыс істесеңіздер әрқайсысыңыздың қандай міндетпен айналысқандарыңызды айта өтсеңіз.
-
Сәуірдің басында жоба жетекшісі Айбарша Қажыәкпар ханыммен кездесіп, ол кісінің жоспарын талқыладық. Ол кітаптың тұжырымдамасын жасауды бастап кеткен болатын. Сәуірде мен қосылып, екеуміз кітап бөлімдерін бөліп алдық. Жалпы алғанда кітапты жазу 1 жылдай уақытты алды. 2025 жылғы ақпанның соңы мен наурыздың басында кітаптың таныстырылымы өтті.
Славян тілдері мен әдебиет бағдарламасының PhD докторанты Айбарша ханым жалпы кітаптың форматын, мазмұнын, концепциясын жобалады. Филология ғылымының магистрі Назгүл Қожабек эксперт ретінде терминология, стилистика, грамматика, орфография мен пунктуация тараулары енген «Сөз» бөлімін жазып шықты. Ал түркология ғылымының магистрі Дәметкен Абдуллаева соңғы бөлімдерді («Пайдалы кітаптар», «Пайдалы кеңестер» деген сияқты бөлімдерді) жазды. Ол кісінің бөлімдері әлдеқайда қысқа, бірақ ол болмаса, жұмыс аяқталмай қалатын еді.
– Кітап қандай бөлімдерден тұрады? Мазмұны қандай?
-
Кітап 5 бөлімнен тұрады. Олар:
- Академиялық мәтін жазу деген не?
- Дайындық
- Жазу
- Мәтінді өңдеу
- Дереккөзді өңдеу
Жалпы кітап көлемі – 200 бет.
Кітап тек академияда жүрген адамдарға емес, барлық оқырманға түсінуге оңай болсын деген мақсатпен жаздық. Тілі жеңіл. Күрделі дүниелерді оңай түсінуге ыңғайладық. Бірінші бөлімде академиялық мәтіннің анықтамасы, жалпы тұжырымы түсіндірілді. Сосын академиялық мәтіннің негізгі түрлері айтылды. Екінші – «Дайындық» деп аталатын бөлімде ғылыми жұмыс тақырыбы бойынша қалай іздену керек, тапсырманы дұрыс түсінудің жолдары, сапалы материалды қайдан қараған дұрыс, плагиат деген не деген ұғымдар айтылды. Үшінші бөлім – үлкен бөлім. «Жазу» деп аталатын бұл бөлімде тиянақты мәтіннің құрылымын, ондағы бөлшектер – абзац, сөйлем, сөз, терминологияға тоқталдық. Мәтінді өңдеу деген бөлімде неден бастау қажет, неге мән беріп, жіті тексеру қажет екенін айттық. Соңғы бөлім – «Дереккөздерді форматтауда» сапалы мәтіннің бір белгісі дереккөздердің сауатты форматта болуы екенін айтып, түрлерін ұсындық. Осының бәрі арнайы тапсырыспен салынған иллюстрациялық суреттер мен мысалдар, үлгілер арқылы жазылып шықты.
– Академиялық жазу дегенді қарапайым тілмен қалай түсіндірер едіңіз?
– Академиялық мәтін жазу деген – ойларды, идеяларды, ақпаратты, зерттеу нәтижелерін академиялық және басқа да оқырман көретіндей етіп жариялауға мүмкіндік беретін жазу стилі. Бір сөзбен айтқанда, сапалы мәтін жазу.
– Кітапты жазарда қандай ғылыми-академиялық әдебиеттерге шолу жасадыңыздар?
– Бәріміз академиялық мәтін жазу негіздерін университетте арнайы оқымасақ та, оның жалпы құрылымымен таныспыз. Айбарша ханым Назарбаев университетінің түлегі болғандықтан, академиялық мәтін жазу мектебінен өткен шебер маман. Қазір оқуын ары қарай Стэнфорд университетінде докторантурада жалғастырып жатыр. Мен елдегі академиялық жазу мектебінен кандидаттық диссертация жазғанда өттім. Ал батыстық стильдегі академиялық мәтін жазу мектебінен Ұлыбританияда магистратура және докторантура оқығанда өттім. Кеңестік және батыстық мектептердің айырмашылығын жақсы түсінемін десем болады. Назгүл Қожабек қазақ тілінің грамматикасы мен стильдерінің жілігін шағып, майын ішкен маман екенін бәріміз білеміз. Сондықтан бәріміздің тәжірибеміз бар.
Ал нақты кітап жазуға отырғанда, өз тақырыптарыма байланысты арнайы кітаптарға шолу жасадым. Академиялық мәтін жазу тақырыбында ағылшын тілінде жазылған кітап саны 700-ден асады. Тек Goodreads-тің осы бағытта ұсынатын кітап саны – 701. Ал одан өзге университеттердің өздері шығаратын оқулықтар бар. Атақты Кембридж, Оксфорд сияқты университеттердің ғалымдары жүргізетін блогтарының өзі қаншама. Олар сөз деңгейінен бастап түрлі ғылым саласындағы докторлық диссертацияны жазуға дейін түсіндіреді. Сала-сала, тарам-тарамға бөлінеді. Осы жағынан алғанда, әлі істелетін жұмыс ұшан-теңіз. Ал кітабымызда нақты қолданылған дереккөз саны 25-тен асады. Бұған қоса пайдалы әдебиет тізімін де енгіздік.
– Кітапты шығаруда қандай қиындықпен ұшырастыңыздар?
– Кітап жазғанда, әдетте жетпейтін нәрсе – уақыт. Ал басқа жағынан қиындықтар болмады. Әріптестерім өте білікті мамандар болғандықтан, мен үшін, жұмыс жоғары деңгейде жүрді.
– Кітапты қолына ұстап, әрбір қарпін саусағымен басып, оқығысы келетін оқырман көп. Кітапты қай жерден алуға болады? Кітаптың бір-бір данасын қай оқу мекемелеріне өткізе алдыңыздар?
– Кітап, қателеспесем, 2000 дана боп шықты. Олар негізгі деген оқу орындары мен кітапханаларға таратылды. Ал электрондық нұсқасы баршаға тегін қолжетімді. Академиялық мәтін жазуға қызығатын көпшілік кітаптың электрондық нұсқасын Қоғамдық келісім және даму институты сайтының «Басылымдар» деген бөлімінен оқып, жүктеп ала аласыздар.
– Еліміздің жоғары оқу орындарында Академиялық жазу туралы дәрістің қалай өткізілетінінен хабарыңыз бар ма? Академиялық жазылымның ғалымдар үшін маңызы қандай?
– Академиялық мәтін жазу дәрістері магистранттар мен докторанттарға өтеді. Сондай-ақ бағдарламаларды жасақтау жағынан ЖОО автономиясына байланысты кей алдыңғы қатарлы ЖОО-лар пәнді бакалавриатта да өтеді. Бірақ пән бакалавриатта міндетті пәндер қатарына енбеген. Меніңше, бұл пән мектептен бастап мықтап оқытылуы қажет. Себебі сапалы мәтін жазу сыни пайымды қалыптастырады. Айталық, адам ақпараттың қайсы өтірік, қайсы шын екенін ажыратып үйренеді. Ал бұл маңызды дүние.
- Әңгімеңізге рақмет!
Сұқбаттасқан
Бағдат Сұлтанқызы
Парақшамызға жазылыңыз
