Соңғы жылдары Қазақстанда декреттік төлемдермен байланысты алаяқтық әрекеттер көбейіп, бұл мемлекет бюджетінен миллиардтаған теңгенің заңсыз алынуына себеп болды.
Алаяқтық схемасының мәні
2020 жылы карантин кезінде бұрынғы блогер, қазіргі Мәжіліс депутаты Даулет Мукаев «Декретке миллионмен» атты онлайн курсты ұсынды. Бұл курс әйелдерге декретке шыққанда миллиондаған теңге алудың жолдарын үйретті. Курс 3000 теңгеден сатылып, кейін 4000 теңгеге дейін көтерілді. Мукаевтың айтуынша, бұл курс арқылы көптеген әйелдер декретке шыққанда миллиондаған теңге алған. Бұл идея әлеуметтік желілерде кеңінен таралып, TikTok-та «декретте қанша миллион алдыңыз?» деген тренд пайда болды.
Бұл схема бойынша жүкті әйелдер бірнеше жұмыс берушіге тіркеліп, ресми түрде жоғары жалақы көрсетіп, әлеуметтік төлемдерді көбейту үшін қысқа мерзімде әлеуметтік аударымдар жасайды. Нәтижесінде, олар шын мәнінде төленбеген жарналарға қарамастан, үлкен көлемде декреттік төлемдер алады.
Нақты мысалдар
- «А» есімді қатысушы 10 ай ішінде 14,97 млн теңге «ресми» табыс көрсетіп, 5,2 млн теңге декреттік төлем алған.
- «Б» есімді қатысушы бірнеше айда 21,77 млн теңге табыс көрсетіп, 7,6 млн теңге төлем алған.
2024 жылы Шымкентте жүкті әйелдерге 20-ға дейін жалған ИП тіркеліп, оларды әртүрлі қалаларда «жұмысқа» орналастырған жағдайлар тіркелді.
Көрнекі материалдар
TikTok-та «декретте қанша миллион алдыңыз?» деген тренд пайда болды. Әйелдер декреттік төлемдермен байланысты тәжірибелерімен бөлісіп, 3,5 млн-нан 15 млн теңгеге дейін алғандарын айтты.
ИП арқылы схемалар қалай жүзеге асқан?
1. ИП ашу
Әйел декретке шықпас бұрын, өз атына немесе танысының атына жеке кәсіпкерлік (ИП) ашады. Бұл Қазақстанда онлайн түрде өте оңай жүзеге асады, бар болғаны Egov порталы арқылы өтініш беру жеткілікті.
2. Жасанды табыс көрсету
ИП ретінде тіркелгеннен кейін, әйел өзіне жоғары табыс туралы жалған есептер жасайды. Ол үшін салық органдарына ай сайын әлеуметтік аударымдар жасап, белгілі бір сомада табыс алғанын «ресми» түрде растайды.
3. Әлеуметтік төлемдерді ұлғайту
Декретке шыққан кезде төлемнің мөлшері соңғы 12 айдағы орташа табысқа байланысты есептеледі. Егер осы кезеңде жоғары табыс көрсетілсе, сәйкесінше төлем де бірнеше есе өседі. Кейбір әйелдер бұл тәсіл арқылы 3-5 миллион, тіпті 7 миллион теңгеге дейін алған.
3. Бірнеше жерге “жұмысқа тұру”
Бұл схема тек қана ИП арқылы емес, кейде бірден бірнеше компаниямен немесе жеке кәсіпкерлермен келісім арқылы жүзеге асады. Олар әйелді қағаз жүзінде «жұмысқа алады» және оған жоғары жалақы аударған болып көрсетеді. Осылайша, салық органдары мен әлеуметтік төлем жүйесі алдындағы барлық процедура заңды түрде рәсімделген болып көрінеді.
Мемлекеттің мұндай схемаларға қарсы әрекеті
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры (МӘСҚ) мен Қаржы мониторингі агенттігі (АФМ) алаяқтық схемаларды анықтау үшін тексеріс жұмыстарын жүргізіп жатыр. МӘСҚ соңғы уақытта бірден бірнеше облыста күмәнді төлемдерді тіркеп, құқық қорғау органдарына шағым түсірген. Соның нәтижесінде 113 әйелге қатысты 16 қылмыстық іс қозғалды.
Сонымен қатар:
2025 жылдың 8 сәуірінен бастап жаңа шектеу енгізілді. Енді декреттік төлем мөлшері соңғы 12 айда көрсетілген орташа табыстың жеті есе шегінен аспайды. Бұл табысты жасанды түрде көтерудің тиімсіз әрі пайдасыз болуына әкеледі.
Салық комитеті мен МӘСҚ ақпарат алмасуды күшейтеді. Жалған табысты алдын ала анықтау үшін электронды деректер базалары біріктіріліп жатыр.
Жұмыс берушілерге қатысты тексеріс күшейеді. Егер жалған еңбек келісімшарты арқылы табыс көрсетілгені дәлелденсе, жұмыс беруші де жауапқа тартылады.
Сарапшылар не дейді?
Дәулет Мұқаев өзінің «Декретке миллионмен» курсына қатысты сындарға жауап беріп, курста тек ресми ақпаратты түсіндіргенін және заңсыз әрекеттерге итермелемегенін атап өтті.
«Мен egov.kz сайтындағы мәліметті қарапайым тілде түсіндірдім. Тіпті бұл сайтта 1 млн емес, заңды табысқа сай 2,5 млн теңге босанғанға дейінгі төлем алатын формуланы көрсеткен. Ал мен сабақтарымда осыны қарапайым тілмен түсіндіргенмін. 2 сағаттық видео сабағымда бір емес, 7 рет “өтірік ИП” ашпаңыздар деп ескерткенмін”, – деді.
Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бірінші вице-министрі Светлана Жақыпова бұл жағдайға қатысты ресми пікір білдірді.
«Біз алаяқтық схемаларды анықтау үшін жүйелі тексерулер жүргіздік. Кейбір әйелдер декреттік төлемдерді ұлғайту мақсатында табыстарын жасанды түрде көрсетіп отырған. Қазір бұл деректер бойынша құқық қорғау органдары тергеу жүргізуде», – деді Жақыпова.
Әлеуметтік саясат бойынша сарапшы Бекнұр Кисиковтың айтуы бойынша, мемлекеттің бұл жағдайға дер кезінде назар аударып, заңнамаға өзгерістер енгізуі – дұрыс қадам екенін атап өтті.
Парақшамызға жазылыңыз«Мұндай жағдайлар әлеуметтік әділетсіздікке алып келеді. Себебі бір тарап заңды бұзып, өзіне ыңғайлы етіп жүйені айналып өтіп, көбірек төлем алып отыр, ал екінші тарап (жүйеге адал қатысып жүрген азаматтар) нақты табысына сәйкес аз көлемде төлем алады. Бұл сенім дағдарысын туғызады және әлеуметтік сақтандыру жүйесіне кері әсер етеді.»
