Қазақ тілі жазба тіл ретінде ХХ ғасырдың басынан бастап дами бастады. Алғашқы әліпбиін, емлесін жасап, тілдік заңдылықтарын бір нормаға түсірген адам Ахмет Байтұрсынұлы. Демек бір ғасырдан астам уақыт өтті, тілдік нормалар қалыптасып, жазба тілдің нормалары талқыланбайтындай дәрежеге жетуі керек еді. Өкінішке қарай, тіл ғалымдары тілдік нормаларды жиі ауыстыратын болып кетті. Осы уақытқа дейін қалыптасып қалған заңдылықтарға қайшы ойлар айтады. Бұған оқырмандардың көзі де, еті де үйрене алмай жатыр. Осы орайда филология ғылымдарының кандидаты, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры Анар Салқынбайдың пікірін білуді жөн көрген едік.
“ҚЫРГҮЙЕК” ДЕП ЖАЗУ ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ АУЫЗЕКІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫНАН ТУЫНДАП ОТЫР
– Анар ханым, жыл сайын Қыркүйектің 1-інде «қыркүйек-қыргүйек» дауы туындайды. Қазақ орфографиясы неге әлі бір ізге түспей отыр? Сөздіктердің жиі ауыса беруінің себебі неде деп ойлайсыздар?
– «Қыркүйек» сөзі жыл сайын қыркүйек айы келгенде өзекті мәселе болып кетеді. Менің ойымша, қазіргі орфографияның негізгі мәселесі тек осы «қыркүйекте» ғана емес. Кеңес Үкіметі кезінде мұндай проблемалар көп болмады. Өйткені 1950 жылдардан бастап шыға бастаған, кейін 1984 жылдан 2005 жылға дейін шыққан сөздіктер әдеби норманы сақтайтын еді. Әдеби нормаға Кеңес Үкіметі кезінде қатты көңіл бөлді. Сол кездегі ғалымдар мен ұстаздар осы сұрақ төңірегіндегі проблемаларға өте үлкен жауапкершілікпен қарады. Зиялы қауым да қазақ әдебиетінің нормасы дегенде кірпияздық танытқаны рас. Бірақ, өкінішке орай, орфографиялық сөздік 2005 жылдан бастап бұзыла бастады. 2005, 2006, 2007, 2009, 2013 жылдары арасына жыл салып, жыл салмай өзгертілген сөздіктердің шығуы бұл біздің әдеби норманы бұзды.
– Орфографиялық сөздіктерді жыл сайын шығарудың қандай қажеттілігі болды?
– Меніңше, ешқандай қажеттілік туындаған жоқ. Бүгінгі тілдің белсенді, таза қолданысында орфографиялық сөздікті қайта-қайта шығару, тіл қолданушыларының арасында бір қажеттілік тудырды деп ойламаймын. Бұл жайында толығырақ Тіл Білімі Институтының ғалымдарынан сұрау керек. «Қыркүйекке» қатысты өзімнің ойымды білдіре кетейін. Қазақтың ғалым қыздарының бірі Рәбиға Сыздықова апайымыз осыған қатысты бір әңгімесінде былай деп еді: Мен орфографиялық сөздікке тек «қыргүйек», «шегара», «көгөніс» деген үш сөзді енгіздім. Мұны осылай деп кіргізуімнің себебі қазақтың қаламгерлері М. Әуезов, Ғ. Мүсіреповтер тілге өте кірпияз қараған. Сол кезде «Қарагөз», «Ботагөз» деген шығармалар драма театрда қойыла бастады. Әсіресе М. Әуезовтың Қарагөзі қойылған кезде «Қаракөз» деп жазамыз ба, әлде «Қарагөз» бола ма деген мәселе туындағанда, Әуезовтың өзі «Қарагөз» деп түзеткен еді. Осыдан кейін маған мына «қыргүйек», «шегара», «көгөніс» деген сөздерді телеарналардан немесе радиодан естігенде «қыркүйек», «шекара», «көкөніс» деп айтқандары намысыма тиді. Қазақтың сөйлеу тілін жөндеу керек. Осы сөздерді кіргізгеннен кейін басым дауға қалғанын білесіздер. Бірақ сол даудың болғанына еш өкінбеймін».
Осы мәселенің неліктен қозғала беретіндігін айтар болсам, бұл Рәбиға апайдың түзеткеніне тіреліп тұрған нәрсе емес. Бұл жазуға кеп тіреліп тұр. Біз өзіміз кішкентайымыздан Кеңес Үкіметі кезінде «Қыркүйек» деп жазып қалыптасып кеткенбіз. Яғни жазуды таңба ретінде қабылдаған кезде «Қыркүйек» деп жазуға және айтуға үйреніп, дағдыланып қалғанбыз. «Қыргүйек» деп жазар болсақ біртүрлі көрінетін сияқты боп тұрады. Ал араб таңбасымен, төте жазумен оқып келген Қытай қазақтары «Қыргүйек» дегенді қабылдай алады. Біз әбден кириллица таңбасымен оқып, жазып үйренгендіктен дұрыс айтуға дағдылана алмай жатырмыз. Тіпті жеке адам ретінде мен де біразға дейін «Қыргүйек» сөзін қабылдай алмай жүрдім. Өзім ҚазҰУ-да көп жылдан бері қызмет етіп келе жатырмын ғой. Менің ұстаздарым Мархабат Томанов, Сапархан Мырзабеков, кешегі өткен Асылбек Тасымұлы осы «Қыргүйек», «Шегара» сөздерінің сөздікте шыққанын көргенде қазақтың сөйлеу, жазу тілі бірте-бірте осылай оңалып кетеді. Осылай Ахметтің жолына түсіп кетеміз деп қатты қуанған болатын.
– Орфография деген бар, орфоэпия деген бар. Өзіміз оқыған кезде осы екеуінің арасын жіктеп үйретті. Мысалға ағылшын тілін алып қарасақ тілдік заңдылықтары қай кезде қалыптасты, сол күйі қалды. Бізде де неге сондай заңдылық қалыптаспайды? – Ағылшындар өте консервативті халық қой. Ағылшын тілінің жүйесіне қазақ тілінің жүйесін салуға болмайды. Негізі орфография, орфоэпия деген мәселе біздің қазаққа 20 ғасырдың 30-40 жылдарынан бастап енді десек қателеспейміз. Қазақтың тілі жазба тілге негізделмеген. Қазақтың тілі – ауызекі сөйлеу тіліне негізделген тіл. Яғни қалай сөйлесек, солай жазамыз. Өйткені бізде жазу деген кең етек алып кетпеген. Жазуды білетін қазақтар аз болмаған, десе де халықтық норма ауызекі сөйлеу негізіне бейімделген. Сондықтан Ахмет Байтұрсынұлының: «Қазақтың тілі дыбыстауға, дыбыстап айтуға негізделген»,- дегені осымен байланысты. Ал енді, екінші жағынан, біз қазір мектепте болсын, ЖОО болсын орфография мен орфоэпияға батыс сияқты көңіл бөліп отырғанымыз жоқ. Бірақ бұл өте үлкен мәселе. Егер біз бұрынғы айтқанымызды айту қалпында жазбаймыз, Кеңестік кезеңдегі жазба сақталып қалсын деп, оны негізгі принцип ретінде қабылдайтын болсақ, онда біз «транскрипция» деген нәрсені енгізуіміз керек болады. Алайда Тіл Білімі Институтының ғалымдары транскрипцияны енгізуге мүдделі болып отырған жоқ. Себебі, біріншіден, тарихи негізі, тілдік дәстүр жоқ. Екіншіден, қазіргі таңда біздің ұстаздарымыз да, ғалымдарымыз да бұл мәселенің қиын екендігін біледі. Сол үшін де әліпбиге қатысты емле жасауда қандай принциптерді ұстанамыз дегенде фонетикалық па, әлде морфологиялық принцип пе деген сауал туындайды. Тіл жүйесіне, тілдік заңдылыққа сәйкес, екеуін де ұстанбасақ, ауызекі сөйлеу тіліміздің айтылым үрдісінен айрылып қаламыз деген ғалымдар арасында қауіп бар.
ҒАЛЫМДАР ТІЛДІК НОРМАНЫ НАҚТЫ, ЖҮЙЕЛІ ҰСЫНА АЛМАЙ ОТЫР
– «Қазақтың тілін журналистика бұзып барады» деген әңгіме бүгінгі күннің басты тақырыбы болып отыр. Сондай-ақ, терминдердің бір ізге түспеуі де тілді тығырыққа тіреп отыр. Осыған қатысты сіздің пікіріңіз қандай? – Бұл жерде екі үлкен мәселені көтеріп отырсыз. Біріншіден, журналистер тілді бұзып жатыр дегендегі мәселе басқада. Тілдік қолданыстың әдеби нормасы деген бар. Бұл тілдік норманы жасап отырған журналистер емес. Бұл тілдік норманы жасап отырған, ең алдымен, Тіл Білімі Институтының ғалымдары. Қазіргі нақты мәселе – ғалымдар тілдік норманы нақты, жүйелі ұсына алмай отыр. Мысалы 2005 жылы берген тілдік нормасы 2013 жылғы тілдік нормаға сәйкес келмейді. Норманы дұрыс ұсына алса, оны мектепте, ЖОО-да оқытса, әрине, онда журналистер де қиналыссыз қолданады. Жалпы орфографиялық сөздік мәселесі әдеби тілге қатысты болуы керек. Ғалымдар халықтық тілде әбден сұрыпталған норманы ғана беру керек. Ал біздің ғалымдар оған жарыспалыны да, диалектіні де, тіпті өздерінің шығарып алған сөздерін де қосып жібереді. Тіл білімі институты ғалымдарына осыны дұрыстап нормаға түсіріп, жүйелі түрде жеткізе алмай жатқаны үшін ренжиміз.
Екіншіден, журналистерге де ренішіміз бар. Ол не? Ол ғалымның сөзі қарапайым халыққа тез әрі шапшаң жете бермейді. Халыққа журналист жақын. Күнделікті теледидардан көреді, естиді, қазақ радиосынан сөйлеген сөздері күнде құлаққа жетіп жатады. Қазақ журналистері дұрыс сөйлесе, әдеби нормадан ауытқымаса, қазақтың тілін насихаттауы – сол. Әдеби нормамен сөйлеуі – тыңдаушының жүйелі түрде қабылдауы үшін де маңызды. Ғалымдардан гөрі халыққа журналистер жақын. Келесі мәселе – терминдер. Бұл мәселеде ғалымдардың өзі нақты бір шешімге келген жоқ. Неге? Ең алдымен, біз қазір латын қарпіне көшейін деп жатырмыз ғой. Болашақта, қазақ тілі ғылым тілі бола ма, болмай ма деген де көңілімде ауыр күдік бар. Себебі бұрынғы Білім Министрі Ерлан Сағадиевтің шығарған бұйрығы бар. Ол бұйрық бойынша орта мектептің жоғарғы 11-12 сыныптары физика, математика, биология, химия пәндерін ағылшын тілінде оқуы керек. Бұл жерде абсурдқа айналып кеткен бір мәселе бар. Қазақ мектебін бітіріп келген балалар ЖОО-ның 90 пайызын құрап отыр. Бірақ жаңағы шығарылған заң бойынша, енді ағылшын тілінде жаратылыстану пәндерін оқып келген балаларға арнап, ағылшын тілді топтарды көбейтуіміз керек. Егер 5-10 жылда ағылшын тілі тобындағы студенттердің саны көбейіп кететін болса, онда біздің аударған терминдеріміз кімге керек болады? Егер олар қазақша терминдерсіз-ақ бәрін ағылшын тілінде тікелей айтатын және жазатын болса терминдер кімге керек? Сондықтан бұл үлкен мәселе. Ерлан Сағадиевтің енгізіп кеткен заңына өзгерту енгізбейінше қазақтың ғылым тілі дамымайды. Тағы бір мәселе, қазір жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетін ағылшын тілінде өткізетін курстар (магистратурада) бар. Қазақ тілінде бітіріп келген балаға қазақтың фольклорын ағылшын тілінде оқытып жатырмыз. Осы саланың маманы былай дейді: қазақтың тұрмыс-салт жырлары, ертегілері, батырлар жыры т.б. ағылшын тіліне аударылған жоқ, батырлар жыры, лирикалық жырлар ағылшын тіліне аударылған жоқ. Ал енді мен қалай сабақ беремін сонда? – дейді. Қазақтың Қобыландысын қазақтың баласына неге ағылшын тілінде түсіндіруміз керек? Себебі Сағадиевтің заңы бойынша барлық факультеттерде ағылшын тіліндегі бөлімдерді көптеп ашу керек. Оның үстіне мұны үйрете алатын ағылшын тілін де, қазақ әдебиетін де кәсіби меңгерген маман аз. Ағылшын тілін жақсы меңгерген PhD-лер бар. Олар, көбінесе, Абылайхан атындағы университетті немесе шет елден білім алып келгендер мамандар. Шетел тілін өте жақсы меңгерген, бірақ қазақ әдебиеті мен қазақ тілі грамматикасын білмейді. PhD-ге ағылшын тілін жақсы біліп түскен докторанттарға бір жыл көлемінде қазақ грамматикасын қайта оқытып жатамыз. Қазақ тілі мамандығы бойынша бітірген докторанттар, көбіне, ағылшын тілі маманы болып қызметін жалғастыратыны да рас, қазір. Кей маманды Қазақ тілінің тілдік жүйесі мен грамматикасын білмей, ағылшын тілін білгендігі үшін ғана жұмысқа алып отырмыз. Енді осыдан кейін қалайша қазақтың ғылым тіліне күмәнмен қарамаймын? Бұл күмәнді ойды кезінде академик Асқар Жұмаділдаев та айтқан болатын.
БҰҰ-да екі жүзге жуық әдеби тіл тіркелген. Соның ішінде қазақтың әдеби тілі де бар. Америкада, Нью-Йоркте әдеби тілдерге арналған арнайы бөлімі бар. Қазақ тілі де – әдеби тіл ретінде санатта бар. Егер қазақтың ғылым тілі дамымаса, бес функционалды стильдің бірі ретінде ғылыми стиль болмаса, әдеби тіл ретінде қызметі шектеледі. Әдеби тіл болып саналуы үшін, ғылыми стиль де қолданыста болуы тиіс. Соңғы уақытта Қазақ тілінде қорғаған диссертациямыз бар ма, саны қанша? Егер ондай жоқ болса ғылымымыз дамымаған боп есептеледі де, әдеби тіл ретінде мәртебемізді қорғай алмай қалуымыз бек мүмкін.
– Қазақ филологиясынан PhD қорғайтын адамдарға шет елдік журналдарға мақаласының шығуын міндеттеген дейді. Бірақ бұл мақалаларды шығару өте қиын екен. Себебі қазақтың тілі, әдебиеті қазақтың өзіне керек қой. Содан да PhD қорғай алмай жатыр деген балаларды көп естіп жүрміз. Сіздің пікіріңізше бұл қалай?
– Бұл жерде қазақ тілінде, қазақ әдебиетінде немесе қазақ тарихында еш мін жоқ. Қазақ тілі немесе қазақ әдебиеті туралы жазыпсыз деп ешкім мақаланы қайтармайды. Керісінше, шетелде қазақ тілі мен әдебиетіне, тарихына деген қызығушылық жоғары. Егер мақаланы дұрыстап жазып, рәсімдеп өткізетін болса, неге СКОПУС базасындағы журналға мақала жарияламасқа? СКОПУС базасындағы журналға мақала шығарып қана қоймай, сол журналдарда эксперт болып жүрген мықты жас ғалым қыздар мен жігіттер бар.
ЛАТЫН ҚАРПІНЕ КӨШУГЕ СОЦИУМ ДАЙЫН БОЛҒАНЫМЕН, ӘЛІПБИ ДАЙЫН ЕМЕС
– Жаңағы өзіңіз айтқан латын қарпіне көшеміз дедік қой. Бірақ, қазіргі түрімізбен жақын күндері көшпейтін сияқтымыз. Себебі әлі күнге дейін латынның дайын емлесі немесе дайын алфавиті жоқ. Латын қарпіне көшу туралы 25 жылдан бері айтып келеміз. Алайда дайындап қойған нақты ережесі жоқ. Бұған қатысты ойыңыз қандай?
– Дұрыс емле жасалуы үшін, оның дұрыс әліпбиі болуы керек. Бүгінде біздің ғылыми қауым мен қоғам латын әліпбиімен жазуға дайын ба деген сұрақ қоюымыз керек. Қоғам – дайын. Бірақ ғалымдар дұрыс әліпбиді неге ұсына алмай отыр? Бәлкім, ғалымдар қоғамның нақты сұранысына жауап бере алмай отырған болар. Меніңше, бүгін бізден, яки ғалымдардан, Ахмет Байтұрсынұлы негізін қалаған жолмен жүріп, тілдік заңдылықтарға сәйкес әліпби мен емле ереже жасау талап етіледі. Бұл – заман талабы. Ақымет салған жолмен жүрер болсақ, бүгінгі «қыркүйек пе, қыргүйек пе» деген мәселе туындамас та еді. Кешегі Алаш қайраткерлері жазған емлемен жазу – тілдің дәстүрлі даму жолын жалғар еді. Біз, қалай болғанда да, әлі сол кеңестік сана деңгейінен әлі шыға алғанымыз жоқ. Орыс қаріптерін алып тастаудан, орыс тілі арқылы енген кірме сөздерді қазақша жазудан қорқақтаймыз.
Жалпы, бүгінгі қоғамда социум латын қарпін қабылдағанымен, оның саяси шешім екендігін мойындағанымен, ол алып келетін өзгерістерді әлі қабылдай алмай жатыр. Бұл, әрине, заңды. Оған біраз уақыт керек, анығы. Латын әліпбиін бір нұсқаумен не жарлықпен қабылдатып тастамай, Елімізде салиқалы тілдік саясат жұмыс істеуде, қоғамды дайындап алу мақсатында, ғылыми негізде, жүйелі болсын деген оймен кейінге шегеріп отыр деп ойлаймын.
– Саясаттанушылар мен әлеуметтанушылардың ойы бойынша алфавит өзгерсе ұлттың сана-сезімі де өзгереді деген пікір бар. Кейбірі бұл пікірді қолдамай өзгеретін бар-жоғы таңба ғой дейді. Ал сіз келісесіз бе?
– Жоқ, жазу – ол, «бар-жоғы таңба» емес. Егер ол жәй ғана таңба болатын болса «қыркүйек, қыргүйек» мәселесі көтерілмейтін еді ғой. Жазудың өзгеруі адамның санасына әсер етеді. Әлемдік лингвистикада жазу теориясына қатысты жазылған ғылыми зерттеулер баршылық. «Қалай жазсаң, сол сенің санаңа да діліңе де, дініңе де әсер етеді»,- деген қисындар да бар. А. Байтұрсынұлы кезінде төте жазуды алған кезде, қазақтың діні -араб діні, біз Ислам дініндегі халықпыз. Сондықтан бізге арабтың таңбасын алу әлдеқайда жеңіл, әрі оңтайлы, – деген болатын. Оның үстіне, бізде қазір ағылшын тілінің басымдығы еніп келе жатқан кезде, санада өзгерістер болуын жоққа шығаруға болмайды.
– 20 ғасырдың 17-інші жылынан бастап 40-ыншы жылға дейін бізде алфавит үш рет ауысты ғой. Алдымен төте жазу, одан латын, қайтадан кириллицаға ауыстық. Сол кездерде біздің санамызда төңкерістер болды деп ойлайсыз ба? – Төңкерістер болды. Төңкерістер күшпен жасалды. Біздің ұстазымыз Тұрсынбек Кәкішев ағайымыз «1917 жылға дейін халық сауатсыз болды. Сауаттылық деңгейі алты-сегіз пайыз ғана болды» деген пікірмен келіспейтін. «Ол кездегі халықтың дені араб жазуымен жазып келген еді. Ал алты пайыз деп отырғаны араб жазуын білетіндерді қоспағанда шығарған пайыздары» дейтін. ХХ ғасырдың жиырманшы жылдарындағы зиялы қауымның интеллектуалдық деңгейі өте жоғары болғаны анық. Төте жазудан кейін бірден кирилл жазуына көшіруге мүмкіндік бермегені рас. Латын жазуы аралық жазу рөлін атқарды. Бұның бәрі тілдік саясаттың өз қағидасы еді. Неге дәл соғыс алдында қазақ жазуы латыннан кириллицаға көшірілді? Оған қандай қажеттілік болды дейсіз? Бұл орыс саясатының әуелден ойлаған жоспары екені қазір анық мәселе. 1937-1938 жылдардағы қырғыннан кейін, сүт бетіне шыққан қаймақтай болған оқығандар толық үптелген соң, орыс әрпін кіргізу де қиын болмады. Ұлттық санаға сына қағылды. Ал Ахмет Байтұрсынұлы латынға да, кирилл жазуына да қарсы болған еді. Өйткені жазудың артында қазақтың тілі, діні, ділі тұрады. Жазу – жәй ғана таңба емес, адамның санасына өзгеріс әкелері анық.
– Қазіргі таңда бізге тілдік нормалар мен тілдік заңдылықтарды бірізділікке түсіру үшін не істеу керек деп ойлайсыз?
–Күні бүгінге дейін тілдік норманы жасаушы Тіл Білімі Институты болды. Орфографиялық, орфоэпиялық сөздік жасады. Қазақ тілінің әдеби нормаларына сәйкес емле-ережелер түзді. Алайда, соңғы жасалып жатқан емле-ережелерде кемшілік көп. Қазіргі тілдің белсенді үдерісінде университет ғалымдары да тілдік норма мәселесіне көңіл бөлуі тиіс деп ойлаймын. Тілдік норма – ұлттық әдеби тіл дамуының негізгі базасы арқылы жасалып, тілдік заңдылықтар бойынша қазіргі қолданыстарды жүйелейді. ХХІ ғасырдың жиырманшы жылдары келіп жетті. Ірі тарихи өзгерістер болуда, тілде ауқымды өзгерістер бар. Терминдер мен шетелдік сөздер алапат жылдамдықпен енуде, мұның бәрін нормаға түсіріп, жүйелеп, халыққа дұрыс қолданысты ұсыну – бүгінгі ғалымдар алдында тұрған үлкен мәселе, ғалымдар тарихи үлкен проблемаларды шешуге тиіс. Бұл жолдағы, яки, қазақ әдеби тілінің нормаларын қалыптастырып, жүйелеудегі басты бағыт – Ахмет Байтұрсынұлының нұсқаған жолы болуы тиіс деп есептейміз.
Мәтінді түсірген: Айғаным Айтақын
Парақшамызға жазылыңыз
