«Сөйлемдегі өмір мен сөйлемнің өмірі бірікпегесін – тірі тіркес тумайды. Өмірдің тамыр солқылы мен сөйлемнің тамыр солқылын проза ғана қоса алады», – деген Асқар Сүлейменов. Қалың оқырманға шынайы, эмоцияға толы, тың дүние ұсыну жазушының басты міндеті. Егер жазушы тірі тіркес тудыра алса, демек шығарманың да ғұмыры ұзақ болмақ. 20 ғасырда өмір сүрген жазушылар өз заманында болған оқиғаларды шынайы суреттеп береді. Содан болар оқысаң сүйсінесің, кейде күйінесің. Кейіпкердің орнында өзің жүргендей шырылдайсың. Ал тәуелсіз заманда дүниеге келген жас жазушылар не жайлы, кім жайлы қалам тербеп жүр? Қазіргі жастар кімдерді оқиды? Жаңа ғасырдың әдебиетінде қандай өзгешелік бар деген сауалымызға шығармаларымен шынайы эмоция сыйлап жүрген жазушы, драматург, сыншы Әлібек Байбол жауап беріп көрді.
– Әдебиетке қалай келдіңіз?
– Бұл енді классикалық сұрақ … Әдебиетке келуіме бірінші әжем, одан кейін анам себепші болды. Әжем бала күнімде батырлар жыры, аңыз әңгімелер мен ертегілер оқып беретін. Соның бәрін бойыма сіңіріп өстім. Қазіргі көп адамдар кітап оқымайды ғой. Құдай анама сол кітапты сүйіп оқитын дарын берген екен. Содан шешем «ұрса адам өлтіретіндей» кітаптарды оқып шатырдың үстіне тастай берген ғой. Бір күні әжем қараса шатырдың бір жағы төмен түсіп кетіпті. Бұған не болды екен деп шығып қараса, төбесі толған кітап екен. Сол кітаптарды оқып өстім ғой. Кітапқұмарлығым да сол анамнан берілген қасиет деп ойлаймын. Анамның айтуы бойынша көшеде балалар ойнап жүргенде мен үйде отырып бірдеңені жазып, сызып отырады екем.Әдебиетке келуім сол бала кездегі жазуға құмар болғандығымнан шығар. Ал мен әдебиетті жақсы көрем, осыны саланы таңдаймын деген ой студент кезде келді. Студент кезде М.Әуезов театрының және Ғ.Мүсірепов атындағы балалар және жасөспірімдер театрының бірде-бір қойылымын қалдырмай көретінмін. Сол кезде театрға деген ерекше құмарлық туды. Сөйтіп алғашқы әңгімелерімді жаздым. Яғни балалар әдебиетін бастадым. Ең алғашқы кітабым «Теміржол вокзалы». Сонымен әдебиетке келдім.
– Жаңа ғасырдағы қазақ прозасы қандай деңгейде деп ойлайсыз? Азіргі прозаның дерті не, сүйеніші не?
– Мәселен кинода болсын, сурет өнерінде болсын жаңа толқын деген түсінік бар. Ол жалпы барлық салаға ортақ. Бұл түсінік әдебиетте де бар. Үлкендер мен жастардың арасында әдеби тұрғыдан түсінбеушілік тууы мүмкін. Ол бекер емес. Бұл әдебиеттің өрістегенін, жаңа бағытқа қадам басқанын байқатады. Қазіргі жастардан кімдерді оқисың деп сұрасаңыз олар батыс әдебиетінің классиктерін айтуы мүмкін немесе қазіргі заманда шығып жатқан қазақ авторларын айтуы мүмкін. Бірақ қазақ авторларының бәрін тегіс оқымайды. Қазіргі ахуал осындай. Ол бәлкім дұрыс та шығар. Заман талабы басқаша, уақыт басқаша. Қазіргі қазақ прозасы туралы айтар болсам жаңашылдыққа жаны құмар жастар бар, шүкір.Олардың шығармалары жайлы он-он бес жылдан кейін айтса орынды болады. Қазір бүр жарып келе жатқан жастар бәлкім сол кезде жақсы бір дүние әкелетін шығар.
– Шығармаларыңыз ойдан шығарылмаған, реалистік тұрғыда жазылған. Бір сұқбатта сізге Қозыбай Құрман: «Әлібек Байболдың кемшілігі де, артықшылығы да реалистік тұрғыда жазатындығы», – деген болатын. Бұл пікірге келісесіз бе?
– Ия. Жетісу арнасындағы «Оқырман» бағдарламасында айтқан пікірі ғой. Жаңағы «Теміржол вокзалы» деген кітабымнан кейін қатарынан үш кітап шықты. Қазір кітабым жарық көрмегеніне 7 жыл болыпты. Ал осы 7 жылдың ішінде мен кәдімгідей өстім. Мен бұрынғы Әлібек Байбол емеспін. Одан бері менің ой санам да, дүниетанымым да, философиям да өзгерді. Демек менің жазуым да өзгерді. Мен оған дейін драматургия не екенін түсінбесем, қазір таза қанды, жақсы драматург болдым деп ойлаймын. Мен ол уақыттары әдебиеттануға ауыса алмағанмын. Ал қазір мен өзімді Аллаға шүкір тәп-тәуір әдебиетшімін деп есептеймін. Одан кейін аударма саласына бардым, «Алаштану» мәселесіне бардым, ақырындап «Абайтану» зерттеушісі болдым. Жалпы өзімді жан-жақты сынап көріп отырмын. Негізі кез-келген азамат өзін сынп көруі керек деп ойлаймын. Себебі бізде әлі зерттелмеген, жазылмаған тың тақырыптар өте көп. Ал реалистік тұрғыда дегенге Қозекең дұрыс айтқан. Ол енді алғашқы шыққан кітаптарым бойынша пікірін айтып жатыр ғой. Ал соңғы жазған шығармаларым мүлде басқаша.
– Шығарма жазуда қандай тәсілге жүгінесіз және қанша уақытта жазасыз?
– Автор ретінде қоғамға маңызы бар жерлер жайлы жазған ұнайды. Яғни адамда сырттай жазу деген бар. Қазіргі өзімнің 35-36 жасымдағы уақытты айтып отырмын. Көп жағдайда авторлар сырттай жазады. Кейіпкері түрмеде жүреді, біреуді өлтіріп қояды, немесе ауруханада жүреді. Ал жақсы деп оқи бастағаныңда толған схематизм пайда болады. Осы олқылықтарға жол бермеу үшін қоғамға әсері бар деген орталықтарды аралауға тырыстым. Жаяу жүрген кездерім де болды. Бұның бәрі маған автор ретінде, қаламгер ретінде үлкен күш берді. Кейде бір кісілер белгілі бір тақырып жөнінде айтқанда оның өтірік айтып отырғаны сезіліп қалады. Өйткені ол, ол тақырыпты зерттемеген. Ол бәлкім материалдар деңгейінде оқыған шығар. Бірақ ол барып көрген жоқ. Ол оны жазып шығармаға айналдырған кезде сол жердегі атмосфераны көз алдыңа елестете алмауы мүмкін. Сюжетті толық көрсете алмауы мүмкін. Ал маған сондай жерлерге барып, өз көзіммен көріп жазған ұнайды. Мен жындыханаға да, мәйітханаларға да барып көргенмін. Ондағы адамдармен де сөйлестім. Мені қызықтыратыны, жалпы адамның мына адами кейпінен алыстауының себебі неде деген сұрақ. Бұл өте күрделі мәселе ғой. Шыңғыс Айтматов айтады: Негізгі мәселе – адамның адам болып қалуында,-деп. Ал жаңағындай түрмеде болсын, жындыханада болсын адамның өзінің «эгосынан» алыстауын толықтай көруге болады. Осы мәселелер әрі зерттеуші, әрі қаламгер ретінде қатты қызықтырды. Бұл әлі ой санамда шығарма болып жазылып жатқан шығар. Себебі әлі сыртқа шыққан жоқ. Болашақта ол повесть немесе пьеса болып жазылып шығады.
– Әдеби байқаулар әділ өте ме?
– Баяғыда бір кісі бас жүлде алыпты. Содан, әйтеуір бүгінгі байқау әділ өтті деген ғой. Осы сөз әдебиетшілердің арасында қалжыңға айналып кетіп еді. Сол секілді әдеби байқаулар әділ өтеді деп тағы айта алмайсыз. Менің ойымша көп жағдайда автор белгілі бір байқауға шығарма жазсам, немесе осыған қатыссам деп жазбау керек. Менде біраз бәйгелерге қатыстым. Орын да алдық, кейде ілінбей қалған кездер де бар. Оның бәрі процесс қой. Бәйгенің негізгі мақсаты не? Жаңа авторлар, жаңа есімдер шығару ғой. Яғни әлеуметке жаңа шығармаларды таныстыру. Негізгі мақсаты сол. Қазір көп байқаулар өтіп жатыр. Оны кім ұйымдастыратынын білмеймін. Бірақ осы қағиданы ұстанса екен деймін Бәйге өткеннен кейін сол жерге түскен екі-үш шығарманы халық оқыса, кейіпкерлерді таныса, автордың өзін есте сақтаса, соның өзі бәйгенің мұратын толықтай ақтайды деп ойлаймын. Болашақта әдеби бәйге ұйымдастыру ойда бар. Жанымыздағы командамен осы қағиданы ұстансақ деп отырмыз.
– Қазіргі қазақ драматургиясында қандай өзгешеліктер бар?
– Өзгешелік көп. Біріншіден 20 ғасырда әйел теңсіздігі, кедейдің мұңы, партия мәселесі қозғалған болса қазіргі уақытта жеке адамның ішкі күйзелісі, оның мұң-мұқтажы бірінші планға шықты. Өйткені біз қанша дегенмен капиталистік қоғамға аяқ бастық қой. Бұл жерде капитализмнің негізгі бағыты әркім өзі үшін қызмет етеді. Сондай бір қатал заң бар. Бұл енді тақырып жағынан. Одан кейін формалық жағынан өзгешеліктер өте көп. 20 ғасырда бәрін мифологиялық сана деңгейінде көрген шығармыз. Ал қазір шынайылық басымдау секілді. Одан кейін пьесалардың көлемі бұрын 100 беттік, 80-90 беттік болса, қазір 10-20 ғана, асып кеткенде 30 беттік болар. Демек көлем қысқарды, мазмұн пайда болды. Ал бізде көп жағдайда көлемі көп болса ол мазмұн деп есептейтін қағидалар болды ғой. Яғни көлемді болса ол мазмұнды дүние болды. Ал қазір олай емес. Сосын кейіпкерлер жүйесі. Сонымен қатар жаңаша ойлайтын жас драматургтер пайда болды. Мәселен Қолғанат Мұрат, Айдана Аламан бар, Жәнібек Әлікен, Әлішер Айтуар, Ықылас Шалғынбай, Хан Асанов бар. Осындай жақсы-жақсы орта пайда болды. Менімен қатар осындай драматургтардың шыққанына қуанамын.
– Жоғарыда атын атап өткен драматургтардың шығармаларына сыншы ретінде қандай баға бересіз?
– Сыншы ретінде жақсы баға берем. Білесіз бе бізде мынадай бір түсінік бар да: егер сен әдебиет сыншысы болсаң демек бәрін сынауға тиіссің деген қасаң қағида бар. Мен жаңаша ойлайтын азамат ретінде бұндай қатып қалған қағидаға қарсымын. Неге? Кейде жақсы авторлар болады. Сол авторды аша алмаймыз немесе оның шығармашылық әлеміне дендеп ене алмаймыз. Ең үлкен қасірет осында. Ал соңында мына автор неліктен аталынбай қалды деген ой болса демек оны дұрыс зерттемегенбіз. Белгілі бір авторды ашу, феноменді ашу әдебиет сыншысының міндеті. Ал біз талдаған кезде тек сынампаздықпен қараймыз. Сынағымыз кеп тұрады. Бұл негізі дұрыс емес секілді. Жақсы шығарма ма, сен оның жақсы екенін айт. Соны дәлелде. Ал жазғаны ортанқол нашар ма, онда оны сынамай-ақ қойсаң болады. Өйткені ол әлі өсу керек шығар. Мен сондай ұстанымдамын.
– Әдеби сынның көкжиегін кеңейту үшін не істемек керек?
– Бірінші әдеби мектеп қалыптастыру керек. Бізде әдебиет сыны өте жоғары деңгейде дамыды. Зейнолла Серікқалиев, Таласбек Әсемқұлов, Асқар Сүлейменов, Әбіш Кекілбаев, Тұрсынжан Шапаев, Әлия Бөпежанова сынды осындай толып жатқан сыншылар бар. Ол кісілер үлкен мектеп қалыптастырды. Бірақ өкінішке орай ортадағы байланыс үзіліп қалды. Алдында Әлия Бөпежанова апайымыз да жас сыншыларға үлкен аға буын сыншылары дәріс оқулары керек деп айтып қалды. Бұл құптарлық іс. Көзі тірі классиктер сын жанрында лекция оқысын, тренингтер өткізсін, тәжірибелерін бөліссін. Одан кейін университеттегі өсіп келе жатқан жастардың материалдарын газетке бассын. Сөйтіп бір қауымдастық құрылсын. Әу баста бәрі шартты дүние боп көрінуі мүмкін. Бірақ ары қарай сол жастардың ішінде де сын жанрында қалатындары сұрыпталып шығады ғой. Бастауы бар да, аяқтауы да бар. Оның бәрі алпыс, жетпіске келгенше қалам ұстап кетулері де екі талай дегендей ғой. Себебі әдебиетке адал болу екінің бірінің қолынан келмейді. Сондықтан өзін толықтай осы жанрға арнадым деген адамдар болса келіп ат салысса әдебиет те дамиды.. Сосын әлемдік сын танудың тенденцияларымен танысса. Осыны жақсылап, тереңдеп оқып, зерттесе әдеби сынның көкжиегі кеңейеді.
– Өмірде ең бірінші кімге алғыс айтасыз?
– Бірінші Құдайға, одан кейін анама.
– Жас жазушылардан кімді оқисыз?
– Елдос Тоқтарбайды оқимын. Прозасын жақсы көрем. Тың дүниелер өте көп. Айнұр Төлеудің поэзиясы ұнайды. Оның поэзиясында, әр өлеңінде адамның тағдыры жатады. Айнұрдың өлеңдерін оқығанда көзге жас үйіріледі ғой. Неге деп соған таңғалам. Басқа да авторларды оқимын ғой. Бірақ соншалықты көңілдің қылын шертпейді. Ал Айнұрды оқығанда біртүрлі күй кешем. Өлеңнің шынайылығы өз алдына, өлеңде күш бар. Сосын Әлішер Рахаттың «Махаббатым константа» деген романының редакторы болдым. Жақсы роман. Және өзінің тұңғ ромышаны. Жәнібек Әлікен драматург ретінде өте жақсы. «Сиқырлы терезе» мен «Құпиясы» ерекше жазылған. Басқада авторлар бар. Осындай жақсы жазушылар шығып келе жатқанына қуанамын.
-Сұқбаттасқаныңызға рақмет. Шығармашылық табыс тілеймін!
Парақшамызға жазылыңыз
