Қаңтардың 28-інде Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың қатысуымен Үкіметтің кеңейтілген отырысында экономикалық жағдайдың ауырлығына тоқталып, бюджеттің қаржысын қажетті, маңызды дүниелерге ғана жұмсауға шақырды.
Бұл жиында назар аударатын маңызды мәселенің бірі – салық жүйесін реформалау. Үкімет Қазақстанда кәсіпкерлерге салынатын қосымша құн салығын (ҚҚС) көтермек. Бұл мәселені жиында Үкімет басшысы Олжас Бектенов, сосын оның орынбасары әрі Ұлттық Экономика министрі Серік Жұманғарин айтты. Жұманғариннің сөзінше, Қазір Қазақстанда бюджет тапшылығы байқалады. Оның негізгі себептерінің бірі ҚҚС-ының төмендігінен кәсіпкерлерден түсетін табыс өз деңгейінде емес көрінеді. Қазір Қазақстан ІЖӨ-нің (ішкі жалпы өнім) 20%-ы, Республикалық бюджеттің 10,8%-ы осы ҚҚС салығынан жиналады екен. Алайда, бұл біздің биліктің көңілін көншітпейді. Жұманғариннің пікірінше, дамыған елдерде ҚҚС-нан түсетін табыс 40%-ға дейін жететін көрінеді.
– Қазір елде 2 миллион 300 мың салық төлеуші бар. Оның 137700-і ғана ҚҚС төлейді. Яғни, бизнес субъектілерінің 6%-ы ғана төлейді. Алайда, осы алты пайыздың барлығы бірдей бұл салықты төлемейді екен. Өйткені, жылдық табысы 78 миллион теңгеден асқан кәсіпкер ғана ҚҚС төлеуге міндеттеледі. Сол себепті де, қазір 88 мың кәсіпкер, яғни 4%-ы ғана төлеуге мәжбүр.
Сол себептен де Үкімет кәсіпкерлердің жылдық табысының шегін 78 миллионнан 15 миллионға түсіруді ұсынып отыр. Өйткені, Жұманғариннің пікірінше Шағын және кіші бизнес субъектілерінің 80%-ы 15 миллиондық межені бағындыра алады.
Егер ҚҚС 12%-дан 20%-ға көтерсе, бұл біздің экономикамызға қалай әсер етеді? Бұл шағын және орта бизнестің тұралауына әкеліп соқпай ма? Біз желі қолданушыларының пікірін топтастырып беруді жөн көріп отырмыз.
Досым Сатпаев, Саясаттанушы: ҚОСЫМША ҚҰН САЛЫҒЫНЫҢ ҚОСЫЛУЫ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСІМНІҢ КЕПІЛІ ЕМЕС
– Қазақстанның Премьер-министрі Олжас Бектенов былтыр Қазақстан экономикасының өсуі – 4,8%-ға жеткенін мәлімдеді. Экономиканың құлдырауы шикізат саласының кесірінен, мұнайды өндірудің азаюынан болды. Оның ішінде ірі кен орындарының жөндеу жұмыстарының да бұған әсері болады. Демек, ІЖӨ-нің өсуі Премьер-министрдің, министрлердің басқару талантына мүлдем қатысы жоқ. Бұл кезінде дамуына миллиардтаған қаржы жұмсап, уақытты зая кетірген алаулатқан индустриальды-инновациялық бағдарламалардың жемісі. Бұндай жағдайда Орталық Азияның басқа елдердегі жағдай әлдеқайда жақсы көрінеді. Мәселен, Бүкіләлемдік Банктің бағалауы бойынша, Өзбекстанның экономикасы 2024 жылы 6%-ға өскен. 2025 жылға болжам – 5,8%, 2026 жылға – 5,9%. Тіпті Тәжікстанның өзінде Азия даму банкінің желтоқсандағы баяндамасында елдің 2024 жылғы экономикалық өсуін 6,5%-дан 7,3%-ға дейін жетеді деп бағалады. Алайда, біздегі проблема сыртқы қолайсыз факторлар да ғана емес. Реформаторлар болмаған, әлі де жоқ.
Үкімет әлі күнге дейін ішкі номенклатуралық компромисс принципімен жасақталады. Бұл дегеніңіз — премьер-министр және министрлер идеяластардың командасы емес, әртүрлі топтардың адамдары.
Нәтижесінде, жаңа экономикалық саясат туралы әңгімелерде билік қолдан басқарудың ескі моделін сақтауды жөн көреді. Бұнда экономиканы шенеуніктер басқарады және бәсекелестікті көптеген квазимемлекеттік зомбикомпаниялар мен олигархтық топтар өлтіріп жатыр.
Кейбір экономистер атап өткендей, “Самұрық–Қазына“, “Бәйтерек“, Ұлттық қор және барлық бюджеттен тыс қорлар, (бұл дегеніңіз, мемлекеттік қаржының шамамен 40-50%) жұртшылық пен Парламенттің бақылауынан тыс. Үкіметке келетін болсақ, олар билікке қолайлы адамдардан жиналды, енді оларды ақылды адамдар секілді кеңес сұрап қапты. Айтпақшы, бастар қазірдің өзінде ұшып кетті. Өткен жылдың соңында Ұлттық экономика министрі аяқастынан ауыстырылды. Бұл тұңғыш президенттің сүйікті тәжірибесі еді. Жағдай нашарлағанда, осы тәсілді қолданатын. Екінші президент те осы сүрлеуден танбайтындығын көрсетті. Әзірге “патша жақсы, бояр экономистер жаман” деген ескі қойылым жүріп жатыр. Былтыр бұл қойылым өте сәтсіз болды.
Теңгенің кезекті девальвациясы, кедейліктің өсуі, Энгель коэффициенті қазірдің өзінде 60% – дан асады, бюджет тапшылығының айтарлықтай өсуі байқалды. Бюджет тапшылығын қарапайым жұртшылыққа салынатын айыппұлдан (Штрафстанға айналдық) және жоғары ҚҚС-ты өсіру айналдыру есебінен, сондай-ақ Ұлттық қордан берілетін трансферттер есебінен жабуды көздейді.
Айтпақшы, 2024 жылы Ұлттық қордан аударымдардың жалпы көлемі соңғы 10 жылда рекордтық көрсеткішке жетті. Бірақ ең бастысы, шенеуніктердің шикізатқа тәуелділік санасы өзгермейді. Көп ұпай жинау және тағы бір әдемі Потемкин жобаларын ұсынғаннан өзге ешқандай тығырықтан шығудың жолдары қарастырылмаған. Қабілетсіз шенеунік әлі күнге дейін экономиканың басты шешімдерін қабылдайды. Олигархтардың да ұпайы түгел. ШОБ (шағын және орта бизнес) өспейді. Орта тап көбеймейді. Қоғамдық оптимизм тек Президенттің Жолдауында. ІЖӨ өсуінің өзі ел халқының негізгі бөлігінің әл–ауқатының өсуінің кепілі емес екені түсінікті. Бұл жалғыз көрсеткіш емес. Адам дамуының жоғары индексі, дамыған адами капитал, сапалы білім беру және денсаулық сақтау жүйесі, теріс селекция жоқ бәсекелестік ортаның болуы, әділ соттары бар жұмыс істейтін құқықтық мемлекет және тақтың айналасындағы әртүрлі мұрагерлердің билерімен емес, күшті саяси институттары бар тұрақты саяси жүйе маңызды. Мұның бәрі Қазақстанда жоқ, бұл табысты экономикалық реформаларға да крест қояды. Саяси реформаларсыз көптеген экономикалық реформалар тоқырау батпағына батып кетеді. Өйткені, мысалы, олигархиялық жүйені құру және сақтау авторитарлық басқару стилінің айнасы болды, онда олигархтар билік пен бизнес бір топтамада жүретін корпоративтік матрицаның бөлігіне айналды. Нәтижесінде, сол Дүниежүзілік банк 2025-2026 жылдары Қазақстан Орталық Азия елдері арасында ең баяу экономикалық өсімді көрсетеді деп есептейді. Жаңартылған мәліметтерге сәйкес, елдің ЖІӨ-нің нақты өсуі 2025 жылы 4,7% деңгейінде қалады, ал 2026 жылы 3,5% – ға дейін төмендейді. “S & P Global Ratings“ алдағы үш жылда Қазақстан экономиканың өсуі бойынша орташа көрсеткіштерді – жылына орта есеппен 3,7% -ды көрсетеді деп есептейді. Бұл үкімет болжағаннан және президенттің талап еткеніне төмен.
Шыңғыс Айнабеков, инвестиция саласының сарапшысы: КӨБІРЕК САЛЫҚ АЛҒЫҢЫЗ КЕЛЕ МЕ? БИЗНЕСТІҢ ӨСУІНЕ МҮМКІНДІК БЕРІҢІЗ
– Мен бизнес қауымдастығының президенті ретінде шағын және орта бизнестің барлық ауыртпалықтарын сезінемін және білемін. ҚҚС-ты 20% – ға дейін арттыру және ҚҚС бойынша есепке қою шегін 15 млн теңгеге дейін төмендету – бұл әрең дем алатын бизнесті тұралату. Сіз осылайша бюджет түсімдерін көбейтемін деп ойлайсыз ба? Шындығында, бұл шағын және орта бизнестің жаппай жабылуын тездетеді. Кәсіпкерлерді салықпен тұншықтырған сайын, қазынаға түсім соғұрлым аз болады.
Иә, әдеттегідей, бизнес жеке тұлғалардың масылдығын жаба отырып, бюджеттегі тесіктерді сақтап, жамауы керек. Салықты кім төлейді, енді одан да көп төлейді, ал көлеңкедегілер көлеңкеде қалады. Барлық жүктеме адал салық төлеушілерге түседі, олар арқылы сіз қаржылық тесіктеріңізді жабасыз.
Жылдық табысы 15 млн теңгеден асқан әрбір бизнес субъектісін ҚҚС төлеуге мәжбүрлеу біздің биліктің ойлап тапқан ерекше “шедевр” дер едім. Мұндай айналымы бар бизнестің ҚҚС төлеуге арналған ресурсы бар деп ойлайсыз ба, егер мұндай компаниялардың көпшілігінде маржа 10% – дан аспаса? Бұл бизнестің, экономиканың көлеңкеге ұмтылуына мәжбүрлеу ғой. Адамдар жай ғана кірісті төмендете бастайды немесе жабыла бастайды. Нәтижесінде іскерлік белсенділіктің құлдырауы, жұмыс орындарының қысқаруы және наразылықтың артуы. Бірақ егер сіз бизнес ортасын дамытқыңыз келсе, кәсіпкерлердің өмірін жеңілдетіңіз. Көбірек салық алғыңыз келе ме? Бизнестің өсуіне мүмкіндік беріңіз. Әйтпесе, сіз ертең бүкіл экономика құлдырайтын шұңқыр қазып жатырсыз.
Гүлжан Ерғалиева, журналист: ХАЛЫҚТЫҢ ҚАЛТАСЫНАН ҚОЛ САЛҒАНША, ЖЕМҚОР ШЕНЕУНІКТЕРДІ ТҮРМЕ ТОҒЫТҚАН ДҰРЫС ЕДІ
– Президент ҚҚС мөлшерлемесін көтеруді қолдады, барлығына үнемдеуді, инвестиция тартуды және белдіктерді қатайтуды бұйырды. Бірақ ол ең бастысын айтқан жоқ: Ұрламаңыз! Ұрлық пен откаттың ставкалары қорқынышты прогрессиямен (50% – дан астам) өсіп келеді дейді. Назарбаевтың тұсында оның көлемі – 25-30% еді. Бұл откаттар қайда жасалады? Министрлер кабинетінде (негізінен “Самұрықта“).
Тоқаев біздің жеңілмейтін сыбайлас жемқорлыққа мойынсұнды? Премьер Бектенов “силовик” ретінде қанаттарын кең жая алмады. Қоғамға артық сөйлемеуді ескертудің орнына, биліктің жоғарғы эшелонындағы сыбайлас жемқорлық үшін өлім жазасын (өмір бойғы түрме жазасына ауыстырып) енгізгені дұрыс еді. Бұл халыққа нағыз сыйлық болар еді.
Екінші қорытынды. Ешкім бағаны төмендетпейді. Керісінше, қазіргі “қабылданып жатқан шаралар” бағаның өсуіне жол береді. Біз кедейленеміз және жақын арада
халықтың көпшілігі “нан мен суға“ ауысады, өйткені картоп қазірдің өзінде қол жетімді емес. Дүкендерде тауарлардың көптігі басталады, содан кейін (гипотетикалық) бағалар өзінен-өзі төмендейді.
Шынымды айтсам, біз ақыры осы 30 жыл бойы құлаған ұңғыманың түбіне жеттік. Бұл клептократиялық дәуірдің тағы бір мұрасы. Назарбаев 2019 жылы Президент қызметінен кеткені бекер емес және “менен кейін одан да жаман болады” деп шынайы мойындады. Тек біз Сингапурдағыдай боламыз деп үнемі өтірік айтатынбыз. Енді сауал: біз осы шыңыраудан қалай шығамыз?
Ержан Есімханов, заңгер: БҰЛ ТЕК САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНА ҒАНА ТИІМДІ
– Үкімет екі негізгі нәрсені жасауды ұсынды: ҚҚС-ты 20%–ға дейін көтеру (қазір ол 12%) және ҚҚС-ты есепке алу шегін 15 миллионға дейін төмендету (қазір ол шамамен 78 миллион). Екі идея да жаман. Оларды бизнес және салық мамандары қолдамайды. Олар барлық қазақстандықтардың, тіпті ҚҚС-ының не екенін білмейтіндердің де қалтасына қатты соққы береді. Неге?
Біріншіден, бізде ҚҚС операциялардың екі түріне жатады – айналым және импорт. Басқаша айтқанда, елге импортталатын нәрсе әкелсеңіз – сіз ҚҚС төлеуіңіз керек. Біздің тұтынып жүрген тауарларымыздың барлығы дерлік: киіп жүрген киімімізден, қолданып жүрген смартфонымызға дейін. Демек,ҚҚС көтеріледі – импорттың бәрі қымбаттайды.
ҚҚС 8% – ға көтеріледі–импорттың бәрі сәйкесінше қымбаттайды. Импортталған тауарлар қымбат болады, ал отандық өнім әлі жоқ.
Екіншіден, импорттық тауарларға ҚҚС алдын ала төлеу қағидаты бойынша төленеді. Мәселен, айталық миллион долларлық жабдықты әкелдіңіз делік, мемлекетке алдын-ала 12% аудару керек. Сіз оны кейінірек сатасыз және пайда табасыз, бірақ бұл кейініректің қашан болатыны белгісіз, ол кейде тым ұзаққа созылып кетуі мүмкін. Мәселен, әкелген құралыңызды пайдаланып, бірдеңе жасадыңыз делік. Оны біреуге сатқаннан түскен пайда ғана сіздің табысыңыз. Сіз оны қанша уақыт күтуіңіз мүмкін?
Қазір сіз 12% төлейсіз, ал ол 20%-ға көтерілгенде не болады? Сізде мұндай ақша жоқ. Сіз банкке барасыз, кеткен шығынның орнын толтыру үшін несие аласыз. Мұның бәрі, қысқаша айтқанда бизнес шығындары. Олардың бизнеске шығындалған шығыны өнімнің түпкілікті бағасына енеді, оған баратын жер жоқ. Сонымен, импорттың бәрі 8% емес, одан да көп қымбаттайды. Біз бұл үшін төлейміз. Әрқайсымыз.
Үшіншіден, қазір өндіріске қажет айналым – 78 миллион, бұл көп емес, бірақ өте төзімді. Оны жылына он бес миллионға дейін төмендету ұсынылды. Бұл айына миллион теңгеден сәл артық–айналым, еске саламын. Бұл кез-келген жеке кәсіпкер (ИП) таба алатын табыс. Елдегі барлық жеке кәсіпкерлердің 80%-ы бұл жағдайда ҚҚС төлеушілер ретінде тіркелуге, есеп беруге, клиенттерге шот–фактуралар ұсынуға міндетті болады. Бұл күрделі бухгалтерлік есеп, сіз бухгалтерді немесе штатты жалдауға немесе аутсорсингке мәжбүр боласыз. Бұл да сіздің қалтаңызға салмақ салады.
Төртіншіден, бизнес көлеңкеге кетуге тырысады немесе басқа жолды іздейді. Біздің елде ең көп таралған әдіс, ҚҚС-ты төлемеу үшін, бизнесті бірнеше ұсақ кәсіпке бөліп тастайды, Ағасына, тәтесіне және немере ағасына он бес ЖК тіркеледі, бір уақытта барлығы жұмыс істейді, айналымның лимит шегінен асып кетпеуге тырысады. Өте қарабайыр әрі қолайсыз әдіс, мен оны құптамаймын, бірақ адамдар мұндай қадамға баруға мәжбүр болады. Бұл қалыпты ресми кірістер көлеңкеде қалады дегенді білдіреді. Бірнеше жыл бойы табалдырыққа дейін тыныш өсіп, аяғынан тұра алатын бизнес дамумен емес, мемлекеттен жасырынумен айналысады. Нәтижесінде салық жинау өспейді, бірақ төмендейді. Әлемде де, Қазақстанда да тәжірибеде жүз рет тексерілді.
Бұл кімге тиімді? Әрине, салық орындарына. Олар бұрын ҚҚС бойынша бизнестің тек 6% – ын ғана бақылай алатын, енді 80%-дың барлығын бақылай алады.
[…] тартты. Ал Қазақстанда – 12 пайыз. Осыған қатысты Minber.kz сарапшылар мен заңгерлердің пікірін білген болатын. Ал әлем елдерінде қосымша құн салығы қанша […]